Nýsköpunarverðlaun forseta Íslands voru nýverið afhent við hátíðlega athöfn á Bessastöðum. Halldór Bjarki Ólafsson, læknanemi frá Akranesi, hlaut verðlaunin fyrir verkefni sitt „Tengsl óeðlilegs blóðhags við bráða fylgikvilla og langtímaútkomu eftir skurðaðgerðir.“ Leiðbeinandi Halldórs var Martin Ingi Sigurðsson, sérfræðingur í svæfinga- og gjörgæslulækningum á Landspítala og prófessor við Háskóla Íslands.

Halldór var að vonum ánægður þegar Skessuhorn heyrði í honum hljóðið. „Þetta er skrýtin tilfinning, ekki beint hversdagsleg en maður er ansi lukkulegur. Þetta er mikil viðurkenning og gaman að finna fyrir áhuga á því sem maður er að fást við,“ segir Halldór.

Viðbragð við bólguástandi

Í rannsókn sinni kannaði Halldór tengsl breytileika í stærð rauðra blóðkorna og skamm- og langtímadánartíðni eftir skurðaðgerðir. Fylgst er með þeim breytileika fyrir allar aðgerðir og notaði Halldór sér upplýsingar úr íslenska aðgerðagrunninum við rannsóknina. Þar er að finna upplýsingar um nálægt 40 þúsund skurðaðgerðir sem framkvæmdar hafa verið á Landspítalanum. „Samkvæmt okkar rannsóknum er kenningin sú að breytileiki í stærð rauðra blóðkorna komi fram vegna þess að fólk er með undirliggjandi bólguástand. Breytileikinn er viðbragð til að vinna á móti afleiðingum bólguástands. Þegar við fáum bólgur þá hindra þær bæði framleiðslu rauðra blóðkorna og upptöku járns, sem er mikilvægur þáttur í að framleiða rauð blóðkorn. Rauðu blóðkornin eiga öll að vera eins að stærð. En ef þau verða gömul þá minnka þau. Ung, rauð blóðkorn eru áfram stór en gömul verða extra lítil og það kemur fram sem aukinn breytileiki. Þegar þessi aukni breytileiki mælist er blóðið að bregðast við því að ekki sé lengur verið að framleiða rauð blóðkorn. Það getur valdið blóðleysi, en til að vinna gegn því lætur líkaminn rauðu blóðkornin lifa lengur. Ef það myndi ekki gerast myndi viðkomandi upplifa svokallað blóðleysi, en þá er blóðið ekki að vinna sitt hlutverk sem er að færa súrefni til vefja líkamans,“ útskýrir Halldór. „Þegar sjúklingur sem er með þetta undirliggjandi bólguástand fer í skurðaðgerð, sem veldur síðan frekari bólguviðbragði, þá á hann rosalega lítið inni. Eftir skurðaðgerð kemur enn meiri bólga sem hindrar enn frekar framleiðslu rauðra blóðkorna. Það gerir blóðinu enn erfiðara um vik að sinna hlutverki sínu, sem er að færa súrefni til vefja líkamans og er rosalega mikilvægur þáttur í að ná bata,“ segir hann. „Þess vegna er rökrétt að sjúklingum með aukinn breytileika í stærð rauðra blóðkorna farnist verr en öðrum eftir skurðaðgerðir,“ bætir hann við.

Mun verri lífslíkur

Breytileiki í stærð rauðra blóðkorna er mældur með blóðprufu fyrir nánast hverja einustu skurðaðgerð sem framkvæmd er á landinu. Hingað til hefur hins vegar engum hér á landi komið til hugar að kanna tengsl breytileikans við lífslíkur og batahorfur sjúklinga eftir skurðaðgerðir. „Vísbendingar hafa verið uppi um þetta í krónískum sjúkdómum en þetta hefur lítið verið rannsakað hjá skurðsjúklingum. Svo kemur í ljós þessi mikli munur í minni rannsókn, sem rímar við aðrar rannsóknir sem hafa verið gerðar annars staðar,“ segir Halldór.

Og niðurstöður rannsóknar hans eru frekar sláandi, svo vægt sé til orða tekið. „Niðurstaða minnar rannsóknar bendir til þess að sjúklingar eru um 70% líklegri til að deyja innan þriggja til fimm ára eftir skurðaðgerð ef breytileiki í stærð rauðra blóðkorna telst óeðlilega mikill. Sé litið til aðeins eins árs eftir aðgerð eru lífslíkurnar líka markvert miklu verri,“ segir hann. „En góðu fréttirnar eru þær að þetta gildi er mælt fyrir nánast hverja einustu skurðaðgerð. Það hefur verið fyrir allra augum allan þennan tíma en aldrei fyrr verið tengt við hvernig fólki farnast eftir skurðaðgerðir. En nú þekkjum við þessi tengsl, vitum hvaða þýðingu þetta hefur og getum við gripið til aðgerða og lagað þetta með því að breyta því hvernig fólk er undirbúið fyrir skurðaðgerðir. Það gæti haft virkilega mikil áhrif til hins betra á lífslíkur fólks og líðan eftir aðgerðir,“ segir Halldór.

Lítil áhætta en mikill ávinningur

En í hverju myndi sú breyting í undirbúningi sjúklinga felast? Halldór kveðst ekki geta svarað því fyrir víst að svo stöddu. Hann og leiðbeinandinn vinni nú að vísindagrein sem fjallar einmitt um það. „Við eigum eftir að komast að því til hversu flókinna ráðstafanna þyrfti að grípa fyrir aðgerðir til að laga breytileikann. En okkur sýnist á öllu að þær ættu ekki að vera neitt sérstaklega flóknar og gætu haft gríðarlega mikil jákvæð áhrif og sparað mikla peninga, því ég kannaði ekki aðeins dánartíðni heldur fylgikvilla líka. Það er mikill tilkostnaður sem fylgir því að sinna sjúklingum með fylgikvilla eftir aðgerðir,“ segir hann. „Það væri áhugavert að skoða hvort vinna megi gegn eða jafnvel laga þennan breytileika með bólgueyðandi lyfjum og járngjöf fyrir aðgerðir. Það er hugsanlegt,“ segir hann en tekur þó skýrt fram að hér sé hann aðeins að reifa hugsanlega möguleika. „En svona teórískt lítur út fyrir að þær aðgerðir sem grípa mætti til séu tiltölulega einfaldar og bæru litla áhættu í för með sér en hugsanlega gríðarlega mikinn ávinning,“ segir hann. „En við þurfum auðvitað að fá það staðfest og fylgjast svo náið með allri framkvæmd þessara aðgerða þegar þar að kemur. Núna er það sem brennur á okkur að komast að því hvernig nýta megi þessar niðurstöður til að grípa til aðgerða sem myndu auka lífslíkur fólks og bæta líðan sjúklinga eftir skurðaðgerðir,“ segir Halldór Bjarki Ólafsson að endingu.