Nýjasta fýlusprengjan, sem varpað var fram í umræðu virtustu fjölmiðla, er sú staðreynd að innan við þriðjungur framhaldsskólanema les nú skáldsögur eftir Laxness sem hluta af skyldunámi sínu. Bókin um Sjálfstætt fólk er einungis lesin í fjórum af 29 framhaldsskólum. Varðandi ástæðu fyrir þessari kúvendingu í kennsluháttum nefna kennarar gjarnan minnkandi lesskilning, dvínandi orðaforða sem og breyttan tíðaranda. Vissulega var Halldór Kiljan Laxness merkasti rithöfundur síns tíma. Fékk meira að segja Nóbelsverðlaun fyrir sjötíu árum. Hann var merkur maður, en afar umdeildur. Í æsku man ég vel hversu eldra fólk skiptist í hópa í afstöðu sinni til skáldsins. Fyrir það fyrsta var hann kommúnisti sem mörgum íhaldssamari öflum hér á landi líkaði ekki. Í öðru lagi skrifaði hann ekki hefðbundna íslensku eins og þá var rituð og fór það afar mikið í taugarnar á fólki þegar þá- og núgildandi stafsetningarreglur voru þverbrotnar. En ef litið er til efnis skáldsins og afkasta, og horft fram hjá framsetningu, var þetta merkilegt skáld.

Nú eru margir sem hafa þungar áhyggjur af framtíð íslenskunnar. Að óbreyttu munu ekki líða margir áratugir þar til enska mun í daglegu tali verða þjálli ungu fólki en okkar ástkæra, ylhýra móðurmál. Nú þegar eru dæmi þess að ungt fólk eigi mun erfiðara með að tjá sig á íslensku en ensku. Hugsar á ensku og þarf virkilega að hafa fyrir því að tjá sig í löngum setningum á íslensku. Ég heyrði nýverið krakka í þriðja eða fjórða bekk spjalla saman. Voru að leika sér á hoppubelg. Þau töluðu saman á ensku, jafnvel þótt þau væru alíslensk.

En hvað veldur þessu? Hefur eitthvað brugðist? Fyrir það fyrsta má nefna að fljótlega eftir að smábarn getur setið upprétt í sínum barnastól, heim við eldhúsborð eða í bílnum, er því rétt snjalltæki til að hafa ofan af fyrir sér. Á Youtube er fundin teiknimynd sem hentar aldri barnsins – og ýtt á play. Þannig kaupa foreldrarnir sér stundarfrið. Svo stækkar barnið, sest við sjónvarpstækið eða með spjaldtölvuna í kjöltu og þar er spilað eitthvað efni sem hentar aldri. Svo líða árin. Þegar upp er staðið hefur því sístækkandi afþreyingariðnaður tekið að sér uppeldi barnanna að misstórum hluta, oft mjög stórum. Barnið horfir á enskt efni, sem að vísu stundum er talsett á íslensku, en oftast ekki. Ósjálfrátt er barnið þegar á unga aldri orðið betur að sér í enskri tungu en sjálfu móðurmálinu. Skal því engan undra að níu ára krakkarnir tali sín á milli á ensku milli þess sem þau hoppa og skoppa á belgnum.

Að þessu sögðu kemur það mér ekkert á óvart að í framhaldsskólum landsins sé nánast hætt að hafa sem skyldulesningu bækur eftir Laxness. Persónulega fannst mér þær ekki góðar aflestrar þegar ég var sjálfur á yngri árum, valdi mér aðrar bókmenntir þegar ég hafði um það val. Líklega er þorri kennara í framhaldsskólum yngri en ég sjálfur en einhverjir þó á svipuðu róli. Mögulega hafa þeir haft sömu skoðun á Nóbelsskáldinu, veit það ekki. Allavega er einhver ástæða fyrir því að almennt er ekki lengur reynt að hafa þessar bókmenntir í skyldunámi. Mögulega er líka ástæðan sú að yngri skáld hafa komið fram á sjónarsviðið, mörg býsna liðtæk með fjöðurstafinn.

Í þessu sem öðru breytist tíðarandinn. Bækur er ekki keyptar og lesnar í sama mæli og áður og því reyna kennarar samtímans að velja af kostgæfni bókmenntir sem höfða til nemenda sinna. Kveikja áhuga þeirra, samrýmast orðaforðanum sem þó er til staðar og fjalla um það sem unga fólkið getur tengt við.

Ég tek það fram að ég ber mikið traust til unga fólksins okkar. Hef á liðnum vikum mætt á tvær svokallaðar Starfamessur sem haldnar hafa verið fyrir elstu tvo árganga grunnskólanna. Þar hef ég fylgst með af athygli þegar unglingarnir sýna fjölbreyttum störfum raunverulegan áhuga og ég er handviss um að einhverjir hafa fengið þar hugmyndir að framtíðarstörfum. Ég hef því ekki áhyggjur af unga fólkinu okkar, en hef þær af íslenskunni.

Magnús Magnússon

Ýtt á play