Við lifum undarlega tíma í okkar fallega landi. Hvar ég ligg í heita pottinum í sveitinni minni hagar þannig til að úr pottinum hef ég útsýni yfir hluta af alls níu bújörðum í dalnum. Á öllum þessum jörðum voru á mínum æskuárum rekin blönduð bú. Þar voru yfirleitt bæði kýr og kindur, hross og jafnvel nokkrar hænur til að auðga fjölbreytileika heimabakstursins. Af slíkum búskap gat fólk lifað og alið önn fyrir sér og sínum. Þetta var á þeim árum sem í sveitunum bjó fólk sem hafði aðal- og jafnvel einu atvinnu sína af búskap, sjaldnast var öðrum störfum til að dreifa og ekki heldur tími til slíks, né ástæða, enda í mörg horn að líta.

Sitjandi í pottinum, þar sem sólar gætti var hitinn hóflegur miðað við árstíma. Tún voru lítið farin að grænka en fuglarnir í tilhugalífinu og jafnvel farnir að undirbúa hreiðurgerð. Þarna hvarflaði hugurinn aftur um þessa áratugi í nostalgíu karls komin yfir miðjan aldur, en nostalgía þýðir ljúfsár söknuður fyrri tíma. Ég fór að hugsa hvað hafi valdið þessum straumhvörfum í búskap landsmanna. Á þessum níu búum, sem öll höfðu búskap sem einn og sér gat framfleytt fjölskyldunum, er búskap nú alfarið hætt á fjórum þeirra. Á fimm þeirra eru enn rekin misstór sauðfjárbú, að auki hrossarækt á tveimur og á öðru þeirra svokallaður blóðmerabúskapur. Ekkert kúabú er lengur á þessum níu jörðum, en kýr voru á átta þeirra í mínum uppvexti. Á þremur þessara jarða eru útihús nýtt til að geyma ferðavagna á veturna fyrir fólk úr þéttbýlinu. Í öllum tilfellum stundar fólkið sem á þessar jarðir einhverja vinnu utan bús, en stundar sauðfjár- eða hrossarækt til að nytja jarðirnar. Ábatinn af búskapnum er því einhver. Ef ég hefði fyrir fjörutíu árum spáð að þetta yrði staðan árið 2024, hefði ég í besta falli verið talinn heimskur. Ekkert veit ég um hvort þessi tölfræði endurspegli stöðuna í öðrum sveitum þessa lands, en kæmi mér þó ekki á óvart (ef Skagafjörður er undan skilinn).

En af hverju skyldu breytingarnar hafa orðið svona miklar? Jú, það verður að segjast eins og er að mistekist hefur að hlúa að landbúnaði hér á landi, líkt og nágrannaþjóðir okkar hafa staðfastlega gert. Hvort sem ástæðan er vilja- eða andvaraleysi þingmanna sem stýrt hafa okkar málum, andvara- eða máttleysi forystu bænda eða hverju öðru er um að kenna, þá verður að segjast eins og er að okkur Íslendingum hefur mistekist að hlúa að innlendum landbúnaði svo að sómi sé af. Allt tal um matvælaöryggi er einhvern veginn fokið út í veður og vind. Flestir líta ekki lengur á það sem sjálfsagðan hlut að vernda innlenda framleiðslu og því fór sem fór.

Ég geri það stundum að gamni mínu að skoða uppruna þeirra matvæla sem okkur stendur til boða að kaupa í matvöruverslunum. Nú vill svo til að fjórar matvörukeðjur eiga í fremur notalegri fákeppni sín á milli. Íslenskir neytendur hafa ekki raunverulegt val hverja þeir velja, þeir verða einfaldlega að eiga viðskipti við kaupmenn í nágrenni við sig, sem varla er hægt að segja að stundi raunverulega samkeppni. Flestar þessara keðja leggja höfuðáherslu á sölu innfluttra matvæla. Af þeim sökum er fátt sem minnir okkur á að við séum komin inn í verslanir sem eiga rót sína hér á landi. Íslenskri vöru er ekki haldið á lofti, en í kæli- og frystiborðum má hins vegar sjá fjölda lengdarmetra af vörum sem eiga uppruna sinn í útlöndum. Alveg sama hvort við erum að tala um unnar- eða óunnar kjöt- eða fiskvörur, tilbúna rétti til afþýðingar; allt ber að sama brunni. Staðreyndin er sú að það er enginn að bera hag íslenskrar vöru fyrir brjósti. Ekki kaupmenn, ekki stjórnvöld og neytendum virðist sama ef þeir fá vöruna á nógu lágu verði. Slagorðið „Veljum íslenskt“ er fyrir löngu gleymt og grafið.

Af þessu má sjá að það er ekki undarlegt að á þremur af þeim níu búum sem ég hef fyrir augunum úr heita pottinum fólust vorannir bænda um síðustu helgi m.a. í því að taka út úr útihúsum hjólhýsi og húsbýla fyrir þéttbýlisbúana. Hefðbundnum búskap er fyrir löngu hætt á þessum bæjum enda kvótinn til að framleiða landbúnaðarafurðir kominn í þau héruð þar sem bændur eru af stórfyrirtækjum studdir til að fjárfesta í búskap og kvóta. Í þeim héruðum þar sem slíkum fyrirgreiðslum er ekki fyrir að fara er í raun ekkert annað að gera en breyta útihúsunum í ódýrar vetrargeymslur fyrir tjaldvagna. Skipta út fé fyrir fellihýsi.

Magnús Magnússon

Úr fé í fellihýsi