Alltaf hefur það verið svo að mannlíf og menning breytist í takti við tíðarandann. Ekki eru endilega sömu gildi og venjur hjá nýjum kynslóðum og þeim sem á undan gengu. Ég ætla að leyfa mér að hverfa fjóra áratugi aftur í tímann. Á þrítugsaldri hafði ég sem hlutastarf að vera húsvörður í stóru félagsheimili í sveitinni. Stundum var þetta allmikið aukastarf í ljósi þess að húsið var stórt og rúmaði ólíkar gerðir af mannamótum. Þar voru haldnir fundir og húsið var vinsælt til tónleikahalds. Veislur voru af ýmsu tagi, ættarmót – en ekki síst sumarböllin. Líklega var þetta næstsíðasti áratugur sumarballanna í landinu, sem þá höfðu áratugina á undan verið með lítt breyttu sniði. Hljómsveitir spiluðu og unga fólkið streymdi að úr nærliggjandi sveitum og þéttbýlisstöðum, jafnvel voru sætaferðir með Sæmundi. Stundum var fjölmenni mikið, ekki síst ef bandið var vinsælt. Spilað var inn í miðja sumarnóttina og það var jafnvel ekki fyrr en undir morgun sem síðustu gestirnir voru farnir af hlaðinu.
Á þessum árum voru harðari efni fátíð og bjórinn ekki til. Ef fólk drakk, kom það nestað með einhverju sterku víni á flösku eða pela og blandað var í gos. Ég man að undir lok þessa tímabils sem ég starfaði við húsvörsluna fann ég hasslykt í fyrsta skipti. Líklega hefur það verið rétt fyrir 1990. Slík efni og enn harðari voru sem betur vart til í þá daga. Vissulega gat fólk orðið sauðdrukkið en reglan var sú að það þurfti að geta gengið óstutt til að vera hleypt inn á ballið. Inni var gæslan öflug, vaskt fólk úr ungmennafélaginu eða björgunarsveitinni fengið til að sjá til þess að allt færi vel fram. Það kom fyrir að tuskast væri dálítið og jafnvel maður og annar sleginn. Þá var umsvifalaust skorist í leikinn. Starfsmenn tóku viðkomandi ólátabelgi og settu þá út til kælingar og ef þeir létu ekki segjast tók lögregla þá til handargagns. Aldrei var beitt vopnum.
Á þessum árum þótti það sjálfsagður hlutur að unga fólkið færi á sumarböll. Þau voru vettvangur til að hittast; dansa og skemmta sér. Jafnvel að ný sambönd yrðu til. Svo veit ég ekkert hvað gerðist, en allavega á tíunda áratugnum lognuðust þessar samkomur út af. Hvort fólk hafi hætt að mæta, eða dregið hafi verið úr framboðinu, skal ég ekki segja til um. Dansleikir af þessu tagi eru í það minnsta afar fátíðir í dag. Einna helst að dansað sé á þorrablótum sem þá eru ekki endilega sótt af sama aldurshópi og var uppistaðan á sumarböllunum hér áður.
Svo liðu tímarnir, ný öld rann upp og enn áttu venjur eftir að breytast. Ungt fólk fór að vera minna úti á meðal jafnaldra sinna og lausar stundir frekar notaðar framan við tölvur og nú síðasta áratuginn símana sem eru jú líka tölvur. Ungt fólk hefur óskertan aðgang að ýmsu efni í þessum tækjum, landamæri eru í þeim skilningi engin og krakkarnir eru jafnvel orðnir færara í samskiptum á ensku en íslensku. Raunar er þetta það sem kalla mætti stórfelld breyting, svo ekki sé dýpra í árinni tekið. Nú er ég ekki á nokkurn hátt að gera lítið úr þeirri kynslóð ungra Íslendinga sem er að vaxa úr grasi. Örugglega bestu skinn upp til hópa, en eru eins og við hin mótuð af uppeldinu, samskiptum við aðra og þeirri dægrastyttingu sem laðast er að.
Tilefni þessara skrifa eru sá óhuggulegi atburður sem varð í Reykjavík að kvöldi menningarnætur. Unglingspiltur er þar á ferð undir miðnætti, bregður upp hnífi og slasar þrjá, þar af unga konu lífshættulega. Að því er virðist tilviljunarkennt hverjir urðu fórnarlömbin. Unga konan lá á milli heims og helju á sjúkrahúsi og lést nokkrum dögum síðar. Samfélagið allt er lamað af sorg. Faðir stúlkunnar tilkynnti andlát hennar og skrifaði: „Hún var hjartahlýjasta og saklausasta mannveran sem hefur stigið á þessari jörð. Hún var of góð, trúði engu slæmu upp á aðra og var ljósberi fyrir alla sem henni kynntust.“ Hann bætti svo við: „Slíkar manneskjur eru í mestri hættu þegar ólíkir heimar skarast.“ Faðirin hvatti til þess að þessi dýra og óbærilega fórn sem dóttir hans færði skyldi og yrði að leiða til þess að bjarga mætti mannslífum. Ég tek undir það. Við Íslendingar þurfum þjóðarátak til að koma því til skila meðal ungmenna að hnífa- og annar vopnaburður er ekki norm sem við getum nokkru sinni sætt okkur við. Við getum einfaldlega ekki sætt okkur við að mannlíf og menning okkar taki breytingum í takti við það ofbeldi og ófögnuð sem víða er að finna í kvikmyndum, tölvuleikjum eða á samfélagsmiðlum. Tökum því til okkar ráða og breytum þessu áður en fórnarlömb slíkrar ómenningar verða fleiri.

Magnús Magnússon

Þjóðarátaks er þörf