Fyrir réttum mánuði ákvað Seðlabanki Evrópu að halda stýrivöxtum sínum óbreyttum í 3,75%. Þegar þetta er ritað eru stýrivextir Seðlabanka Íslands hins vegar 9,25%. Munurinn þarna á milli er 5,5 prósentustig. Verðbólga á evrusvæðinu var 2,5% í júní og hafði þá hjaðnað lítillega, en var engu að síður yfir verðbólgumarkmiði evrópska seðlabankans. Hér á landi hefur verðbólgan verið þrefalt meiri og er nú 6,3%, tæpum fjórum prósentustigum hærri en verðbólgumarkmiðin.

Það eru ýmsar leiðir til að meta árangur í hagstjórn. Hagvöxtur, þ.e. aukning þeirra efnahagslegu verðmæta sem til skipta eru, hefur lengst af verið ríkjandi viðmið. Góður hagvöxtur var áður fyrr sagður forsenda þess að kaupmáttur launafólks gæti aukist. Stækkandi þjóðarkaka myndi skila sér einnig til þeirra, en ekki bara til eigenda og stjórnenda fyrirtækja. Hagvöxtur hér á landi var mjög mikill árin 2021 til 2023. Eðli málsins samkvæmt sótti verkalýðshreyfingin kaupmáttaraukningu í samningum sínum í samræmi við hagvöxt undangenginna ára. En þá ærðist verðbólgan og leyfðu menn sér að kenna launahækkunum um. Ekki færri en 14 stýrivaxtahækkanir voru reyndar og fyrir ári var slegið nýtt met þegar þeir fóru í 9,25%, sem þeir eru enn. Reyndar skal það tekið fram að vaxtaákvörðunardagur Seðlabankans er í dag, miðvikudag, og því er fræðilegur möguleiki að stýrivextir verði loks lækkaðir, þó ekki sé ég vongóður um það.

Hér á landi var því haldið fram að megin orsakir þrálátrar verðbólgu hafi í fyrstu verið áhrif innrásar Rússa í Úkraínu, en síðan stjórnlaust misvægi á íslenskum húsnæðismarkaði og loks fyrrgreindar launahækkanir. Hagfræðingar verkalýðshreyfingarinnar bentu hins vegar á að verðbólgan væri að hluta hagnaðardrifin, þ.e. afleiðing aukinnar sóknar fyrirtækja eftir auknum hagnaði, með umframhækkunum verðlags.

Seðlabankinn fór offari í hækkun stýrivaxta til að draga niður kjör almenns launafólks, í von um að það myndi draga úr eftirspurnarþrýstingi á verðbólgu. Þið munið eftir því þegar Ásgeir seðlabankastjóri gagnrýndi allar tásumyndirnar frá Tene! Það gerði hann vegna þess að honum fannst almenningur ekki vera að hlýða sér. Áfram eyddi landinn í ferðalög og annan munað, á sama tíma og fólk átti að vera heima og éta tros. Staðreyndin er hins vegar sú að undanfarin fjögur ár og þremur mánuðum betur hefur Seðlabankanum mistekist að halda verðbólgu undir marmiðum sem eru 2,5%. Þessi staðreynd er mikill áfellisdómur yfir efnahagsstjórn landsins, en það eru jú stjórnvöld sem skapa lagaumgjörðina sem stofnunin Seðlabanki skal vinna eftir.

En hverjir fara verst út úr því að vextir eru eins og raun ber vitni? Jú, það eru skuldsett heimili og fyrirtæki sem gera upp í íslenskum krónum. Þúsundir Íslendinga hafa á liðnum árum keypt sér þak yfir höfuðið. Flestir tóku óverðtryggð lán á föstum vöxtum sem báru það með sér að bankinn gat endurskoðað vaxtaprósentuna innan tiltekins tíma. Nú í haust eru þúsundir slíkra lána komin á endurskoðunartíma. Það þýðir einfaldlega að greiðslubyrði lánanna stökkbreytist. Fyrir þessu unga fólki sem lét glepjast til að kaupa dýrt húsnæði á liðnum árum liggur því fyrir að gera sér ferð, setjast í lága stólinn framan við borð útibússtjórans og grátbiðja um náð og miskunn. Ef ekki verður orðið við þeirri ósk eru einfaldlega gjaldþrot framundan og jafnvel landflótti í ljósi þess að eiginfjárhlutfallið í húseignunum er ekki lengur til staðar. Í ljósi sögunnar óttast ég mjög afleiðingarnar.

Ég mun fylgjast grannt með málflutningi væntanlegra frambjóðenda fyrir alþingiskosningar á næsta ári. Munu einhverjir frambjóðendur eða flokkar vekja máls á því að við skoðum upptöku stærri og stöndugri gjaldmiðils? Eða eigum við að búa áfram við óbreytt kerfi; veika krónu með tilheyrandi fórnarkostnaði, sem reglulega leiðir til gjaldþrots heimila? Ef ekkert verður að gert, mætti spyrja hvernig við eigum að réttlæta að hér er þrefalt hærri verðbólga en í evrulöndum og 250% hærri stýrivextir? Hvað eigum við að segja við unga fólkið okkar sem er að íhuga að fjárfesta í þaki yfir höfuðið? Svari hver fyrir sig.

Magnús Magnússon

Stund sannleikans