Ég fór í Þverárrétt á sunnudaginn. Svo sem ekki í frásögu færandi þótt fjárlaus sé í öllum skilningi þess orðs. En er svo stálheppinn að tengdamóðir mín á enn nokkrar kindur og þær þarf jú að sækja í réttina. Fyrri leit hafði reyndar gengið bölvanlega á Holtavörðuheiði. Þoka torveldaði smalamennsku í það skiptið svo að aldrei var farið upp fyrir Fornahvamm. Bjórinn ku hafa verið á þrotum í skála og búið að segja allar skemmtilegar sögur, tvisvar ef ekki oftar. Menn komust þó til byggða. En þriðjung fjárins vantaði og góður hluti þess heimtist um liðna helgi.

Það getur verið skemmtilegt þetta fjárrag að hausti. Allir eru í góðu skapi og fjölmargir sem gera það fyrir ánægjuna eina saman að leggja bændum lið. Þetta er jú hluti af arfleifð okkar og réttarstörfin eru að stórum hluta nákvæmlega eins og hjá forfeðrum okkar aftur í aldir. Þó svo að nútíma tækni gæti auðveldað réttarstörf til muna, hvarflar ekki að nokkrum manni að leita hagræðingar. Sumu þarf ekki að breyta breytinganna vegna.

Um daginn fór ég í skála hjá gangnamönnum á Langavatnsdal. Við sögðum í blaðinu frá veislu sem slegið var upp þar að kvöldi fyrsta leitardags. Bændur hafa fyrir margt löngu séð að góður matur laðar til sín fríska smala sem ár eftir ár mæta til að aðstoða. Allir eru viljugri til þátttöku þegar þeir ganga að því vísu að sest er við veisluborð eftir erfiðan dag. Reyndar höfðu einhverjir á orði að nú færi að styttast í að síðasta kindin yrði rekin á fjall. Allflestir væru bara með nokkra tugi fjár sem skaffaði kjöt svona ríflega til heimilisins. En menn halda fé vegna þess að þetta eru úrvalsgóðar skepnur sem gaman er að hafa á húsi; yfir meðallagi greindar og afar þakklátar góðu atlæti. Þetta þekkja þeir sem alist hafa upp í sveit.

En, svo er til fólk sem getur reiknað það út að miklu hagkvæmara væri fyrir þjóðarbúið að hætta að rækta dilkakjöt – og að þjóðin myndi alfarið snúa sér að hvíta kjötinu og kannski hafa nokkra bola svona til hátíðarbrigða. Svín og kjúklingur væri hvort eð er það sem unga fólkið legði sér til munns. Við lestur einnar slíkrar hagfræðigreinar lá við að ég þakkaði fyrir að árin hafa færst yfir og líklega mun ég sjálfur ekki lifa þann dag sem íslenskt lambakjöt verður ófáanlegt. Hraðvaxna kjöt eins og hænsna- og svínarækt gefur af sér, er ekki minn tebolli, nema ef ekkert annað er til. Kjúklingur sem lifir í einn mánuð á innfluttu korni ætti þar að auki ekki að vera nefndur í sömu andrá og íslenska heiðalambið.

Sú var tíðin að Þverárrétt í Þverárhlíð var fjárflesta rétt hér á landi. Helgast vafalítið af því að afréttir eru gjöfulir og svo kannski má leita skýringa í að bændur höfðu drjúg hlunnindi af laxveiðum fyrir landi þeirra. Þannig var búið á öllum bæjum og allflestir voru með eitthvað fé til búdrýginda og sér til ánægju. Svo breyttist margt, bændur urðu eldri og ættliðaskipti hafa ekki almennt orðið í sveitum. Þá hafa neysluvenjur breyst samhliða alþjóðlegri markaðsvæðingu og ótæpilegum innflutningi á því sem telja má til óþarfa. Afkoman í greininni hefur leitt til þess að fé fer nú hratt fækkandi, erfiðara er að manna leitir og meira að segja réttunum sjálfum er naumast við haldið. Þverárrétt, þetta stóra og svipmikla mannvirki á melbakkanum ofan við Litlu Þverá, þessi fyrrum fjárflesta rétt landsins, er nú að hruni komin. Bændur og sveitarfélagið verða því að bregðast við og ákveða hvað skuli gera, telji þeir yfir höfuð einhverja framtíð í sauðfjárrækt. Á að endurbyggja réttina á þessum stað, eða öðrum, eða á einfaldlega að bíða þess að síðasta kindin yfirgefi fjallið? Ég get einungis talað fyrir mig. Ég vona að brugðist verði við í tæka tíð. Þó ekki væri nema til að tryggja fæðuframboð okkar á viðsjárverðum tímum. Fyrir mína parta vil ég allavega ekki lifa þá stund að kjúklingur og annað hvítt kjöt verði það eina sem fellur á minn disk.

Magnús Magnússon

Mun sú stund renna upp?