Það er fróðlegt að líta svo sem hálfa öld aftur í tímann og rifja upp hvernig fólk þá dró fram lífið. Ég kýs að fara ekki lengra aftur í tímann af þeirri einföldu ástæðu að ég man ekki lengra. Í sjávarbyggðum var lífið fiskveiðar og -vinnsla og ýmis þjónusta í kringum útgerð. Víða í þorpunum var að auki þjónusta við sveitirnar svo sem verslanir og verkstæði, kaupfélögin áttu yfirleitt lögheimili í þorpunum og þeim stýrðu helstu fyrirmenni hvers samfélags. Fiskurinn var um leið helsta fæðan í þorpunum, fólk borðaði þann fisk sem ekki var auðvelt að selja úr landi, svo sem ýsu, steinbít, flatfisk og annað sem rataði á krókana. Þorskinn át ekki heimafólk enda verðmesta afurðin, hann var seldur jafn óðum úr landi frystur eða saltaður. Til sveita lagði bændafólk áherslu á að hafa blönduð bú og var með því að reyna að tryggja afkomu sína. Flest búin voru lítil, allavega á nútíma mælikvarða, en algengt var að það væru bæði kýr og kindur, hestar til að smala kindunum og svo voru hænur til að hægt væri að baka til heimilisins. Allir ræktuðu kartöflur og rabarbara, tíndu ber og sultuðu og söftuðu á haustin og veiddu silung. Menn lögðu allflestir áherslu á þessa fjölbreytni og að lifa af því sem landið gaf. Umfram allt var að eiga kjöt og mjólk á heimilinu, undirstöðu þess að hægt væri að draga fram lífið. Svo var farið í kaupstað á þriggja vikna fresti eða svo og keyptar aðrar helstu nauðsynjar. Hveiti og sykur í fimmtíu kílóa sekkjum svo dæmi séu tekin.

Svo liðu tímarnir. Á áratunum sem fylgdi átti margt eftir að breytast í þessum frumvinnslugreinum Íslendinga. Til að sporna við ofveiði var ákveðið að setja kvóta á veiðar sem leiddi til þess að heilu byggðarlögin misstu lifibrauð sitt þegar heimilað var að selja kvóta úr byggðarlögunum. Í skjóli meintrar hagræðingar og kvótasetningar urðu einnig stórfelldar breytingar í landbúnaði. Búum tók að fækka og fólkið í sveitunum þurfti að fara af bæ til að hafa fulla atvinnu. Á þessari tæplega hálfu öld hafa því orðið stórkostlegar breytingar í atvinnuháttum. Stóriðjufyrirtæki risu, víða var veðjað á ferðaþjónustu, allskyns iðnað og þá fjölgaði í þjónustustéttum, bæði í menntastofnunum og heilbrigðisþjónustu.

Enginn vafi er á að þeim byggðarlögum farnast best sem státa af fjölbreyttum atvinnugreinum. Því láni er vissulega misjafnlega skipt milli héraða. Undanfarinn áratug hafa til dæmis frændur mínir á Vestfjörðum náð vopnum sínum að nýju með því að veðja á fiskeldi og líftækniiðnað. Í kringum fiskeldið byggist svo upp allskyns afleidd starfsemi. Nú í Skagafirði búa menn vel í ljósi þess að þar eignaðist talsverður fiskveiðikvóti lögheimili og afkoma af greininni hefur verið notuð til að byggja upp aðrar atvinnugreinar. Meðal annars er hagnaður af veiðum og vinnslu nýttur til að kaupa upp kvóta í landbúnaði. Blómlegustu landbúnaðarhéröðin í dag eru því þrjú; auk Skagafjarðar er það Eyjafjörður og þau svæði á Suðurlandi sem tómstunda hestamenn höfðu ekki áhuga á að kaupa til að sinna áhugamáli sínu. Aðallega eru það því ytri aðstæður sem hafa breytt atvinnumynstri okkar og nýlega til kominni misskiptingu héraða. Allavega tel ég alveg öruggt að ástæða þess að Borgarfjörður hefur látið undan síga í landbúnaði er ekki sú að þar sé eitthvað sérstaklega harðbýlt eða ófrjó jörð.

Á sunnanverðu Vesturlandi tók stóriðja yfir sem leiðandi afl í atvinnulífinu. Hún skaffar flest störfin og þar fékk fólk vinnu sem margt hvert var áður tengt sjávarútvegi eða landbúnaði. Þar fær einnig vel menntað fólk með iðnnám að baki störf við hæfi. Við getum því þakkað fyrir að þessi fyrirtæki tóku við mannskap sem varð frá öðru að hverfa. Tímabundin áföll í stóriðju hafa litað umræðu síðustu viku. Vissulega er það áfall að stór hluti framleiðslu Norðuráls liggur niðri. Verst er þó óvissan um hvenær viðgerðum lýkur og hægt verður að keyra á fullum afköstum að nýju. Það sem er hins vegar umhugsunarverð sú staðreynd að á atvinnusvæðinu er að fáu öðru að hverfa. Útgerð er jú aflögð, ferðaþjónusta er engin á Akranesi og ýmis þjónusta og verslun hefur átt í vök að verjast. Ég spái því að kosningaloforð fyrir komandi sveitarstjórnarkosningar verði hjá einhverjum framboðum að endurvekja umræðu um mikilvægi fjölbreytts atvinnulífs og hlúa betur að því sem við þó höfum. Auka fjölbreytni rétt eins og einkenndi lífið í sveitunum þegar ég var að alast upp.

Magnús Magnússon

Fjölbreytt atvinnulíf