Það pólitíska moldviðri sem búið er að þyrla upp á síðustu dögum, og leiddi til afsagnar fyrrum barnamálaráðherra í ríkisstjórn, er býsna mörgum til vansa. Ég dreg ekki dul á þá skoðun mína að sökum málavaxta hafi grjóti verið hent úr glerhúsum um gjörvalt höfuðborgarsvæðið. Ég ætla hins vegar ekki að ræða það frekar hér á þessum vettvangi. Túlkun Bjarna Þórs á stöðu mála, sem sjá hér við hliðina, lýsir vel því sem ég er að meina.

Þar sem þetta var stærsta fréttamál liðinnar viku féll annað í skuggann. Um síðustu helgi voru nefnilega veitt verðlaun fyrir bestu fréttaljósmyndir síðasta árs. Fréttaljósmynd ársins var tekin af Eggerti Jóhannessyni í febrúar á síðasta ári. Fangar hún augnablik sem í raun átti eftir að breyta sögunni, þegar þjóðin áttaði sig endanlega á alvarleika stöðunnar vegna jarðhræringanna í Grindavík. Mannslíf hafði tapast þegar maður féll ofan í hyldjúpa sprungu og var leitað. Maðurinn fannst aldrei. Skilningur landsmanna á aðstæðum breyttist við þennan skelfilega atburð, vendipunkti var náð. Hin aðalverðlaunin hlaut Kjartan Þorbjörnsson, Golli, fyrir myndasyrpu af flóttafólki frá Palestínu og mótmælum vegna framgöngu yfirvalda í málefnum þeirra.

Í ávarpi sem Golli hélt, en hann er jafnframt formaður Blaðaljósmyndarafélags Íslands, gerði hann að umtalsefni duttlunga lögreglustjórans á Suðurnesjum þegar hamfarirnar í Grindavík stóðu sem hæst. Fjölmiðlafólki hafði verið meinuð aðkoma að Grindavík í febrúar 2024 þegar íbúar fengu að rýma hús sín. Það gerði að verkum að einn stærsti fréttaviðburður síðustu áratuga, tæming Grindvíkinga á húsum sínum, var nánast ekkert ljósmyndaður. „Slík embættisafglöp megi ekki endurtaka sig,“ sagði Golli og undir þau orð hans tek ég.

Þarna í febrúar í fyrra var öllum fjölmiðlum, nema einum, meinaður aðgangur að svæðinu og átti þessi eini fjölmiðill náðarsamlegast að deila myndefni til annarra fjölmiðla. Þessi ákvörðun lögreglustjórans er svo fráleit að undrun sætir. Rökstuðningur lögreglustjórans var að um viðkvæmar aðgerðir hafi verið að ræða og að vernda þyrfti íbúa og viðbragðsaðila. Blaðamannafélag Íslands kærði til dómsmálaráðuneytisins fyrirmæli lögreglustjórans um takmörkun á aðgengi fjölmiðla að hættusvæði á Reykjanesskaganum. Félagið krafðist þess að fyrirmælin yrði felld úr gildi eða þeim breytt á þann hátt að aðgangur fjölmiðla að hættusvæðinu yrði rýmkaður. Golli sagði um helgina að þrátt fyrir að það hangi hundrað magnaðar fréttaljósmyndir uppi á veggjunum væri samt ekki ein einasta mynd af stærsta fréttaatburði síðasta áratugs á Íslandi. Það er ekki dómefndunum að kenna, því það kom engin þannig mynd til dómnefndarinnar,“ sagði hann í upphafi ræðu sinnar og bætti við að það væri skelfilegt fyrir söguskráninguna, fjölmiðla og ekki síst ömurlegt fyrir samfélagið. „Ástæðan er sú að yfirvaldinu, einum embættismanni á Reykjanesi, fannst við hafa myndað nóg. Það vantaði bara ekkert upp á heimildaöflun, það væri komið gott, það væri engin ástæða til að við fengjum að fylgja hundruðum íbúa Grindavíkur inn í bæinn dagana sem þeir tæmdu húsin sín, dagana sem þeir yfirgáfu margir heimili sín í síðasta sinn.“

Slíkir embættismanna tilburðir í garð fjölmiðla eru óþolandi, hvort sem lögreglustjórar eða lægra settir í virðingarstiganum eiga í hlut. Raunin er sú að verulega hefur dregið úr virðingu embættismanna og kerfisins almennt gagnvart starfi fjölmiðlafólks. Birtingarmynd þess þegar embættismenn reyna að smætta starf fjölmiðla kemur meðal annars fram í því að þeir sjálfir eru önnum kafnir í blaðamannaleik! Stunda það jafnvel óspart að nota samfélagsmiðla til að deila upplýsingum um það sem þeir sjálfir telja efst á baugi, en sniðganga að senda frá sér fréttatilkynningar eins og vissulega hefur tíðkast fram undir þetta. Komast þá hjá að svara gagnrýnum spurningum og að láta blaðamenn um að skrifa fréttirnar og birta. Um leið er verið að gera lítið úr hlutverki fjölmiðla; blaðamanna og ljósmyndara, sem eiga að heita fagfólk þegar kemur að fréttaskrifum og miðlun staðreyndra upplýsinga. Þetta mætti allt eins kalla ritskoðun. Daglega sé ég ýmislegt á samfélagsmiðlum stofnana sem undir eðlilegum kringumstæðum hefði átt að vera sent okkur sem efni til fréttaskrifa, en var ekki gert. Það eru nefnilega svo margir í blaðamannaleik, þótt þeir hafi litla og jafnvel enga hæfileika til þess. Því er ástæða til að brýna menn um að sinna sínu hlutverki af kostgæfni en láta aðra um þeirra verkefni.

Magnús Magnússon

Embættismannakerfið lætur til sín taka