Væri ekki nær að friða Langasand?

Björn Þór Björnsson

Um miðja síðustu öld var tekin pólitísk ákvörðun um hvar reisa skyldi Sementsverksmiðju ríkisins. Á þeim tímapunkti sem sú ákvörðun var tekin var engin stóriðja í landinu. Það gefur því augaleið að ýmsir bæir og þorp landsins litu hýru auga til þess að fá slíka verksmiðju í bæjarfélagið sitt. Sementsverksmiðjan myndi skapa gríðarlegt atvinnuöryggi. Lengi vel stóð til að reisa verksmiðjuna á Vestfjörðum, nánar tiltekið við Önundarfjörð. Í baráttunni um sementsverksmiðjuna áttu Skagamenn þó hauk í horni, atvinnumálaráðherrann sem sá um málið, Bjarna Ásgeirsson, þingmann Mýramanna. Hann og Pétur Ottesen, þingmaður Borgfirðinga, sameinuðu krafta sína í málinu eins og samferðamenn þeirra minntust síðar með skrifum í blöð eins og; „fyrir samstarf og baráttu þingmanna Borgarfjarðarhéraðs, þeirra Péturs Ottesen og Bjarna Ásgeirssonar að Sementsverksmiðja ríkisins var staðsett á Akranesi“ og „Bjarni heitinn Ásgeirsson ákvað um svipað leyti og bygging áburðarverksmiðjunnar var ráðin, að sementsverksmiðju skyldi fenginn staður á Akranesi. Var það fyrir hvatningu Péturs Ottesen og með atbeina samráðherra Bjarna.“

Þegar Bjarni Ásgeirsson skipaði þriggja manna nefnd í upphafi árs 1949 til að ljúka við rannsóknir á því hvar reisa skyldi sementsverksmiðju var sú nefnd að sjálfsögðu fagmannlega skipuð. Oddaatkvæðið var að sjálfsögðu í höndum sonar ráðherrans Jóhannesar Bjarnasonar. Málið var unnið á ógnarhraða og í ágúst þetta sama ár var skipuð önnur nefnd til að gera tillögur að staðsetningu fyrirhugaðrar sementsverksmiðju og voru í henni fjórir menn, einn þeirra var Sigurður Símonarson, múrarameistari á Akranesi. En setja má spurningarmerki við það hvers vegna hann hafi verið í þessari óháðu fagnefnd ráðherra. Sigurður var einnig settur strax í stjórn Sementsverksmiðju ríkisins. Í bréfi sem Pétur Ottesen sendi Bjarna Benediktssyni á þessum tíma bað hann Bjarna að greiða leið Sigurðar í stjórn sementsverksmiðjunnar meðal annars á þeim forsendum að hann væri „mjög traustur Sjálfstæðismaður.“ Þessi óháða fjögurra manna tillögunefnd í ágúst 1949 komst að þeirri niðurstöðu að Akranes væri vænlegasti kosturinn til þess að reisa sementsverksmiðju. Nefndin tók sér raunar aðeins þrjá daga í að komast að þeirri niðurstöðu þrátt fyrir að rannsóknum væri mjög ábótavant. Akranes var staðurinn og spilaði þar sennilega inn í samþykktir bæjarstjórnar Akraness nokkru áður. En bæjarstjóri Akraness, Guðlaugur Einarsson, sendi atvinnumálaráðuneytinu bréf 1. júní árið 1949 þar sem sagði meðal annars: „Bæjarsjóður Akraness mun gefa Sementsverksmiðjunni, ef hún verður staðsett á Akranesi, kost á lóð í grennd við höfnina, eftir nánara samkomulagi við verksmiðjunefndina, og mun bæjarsjóður taka á sig kostnað af lóðarkaupunum, ef um slíkt verður að ræða.“

Traðkað á íbúum

Bæjaryfirvöld á Akranesi voru búin að lofa upp í ermina á sér áður en ljóst var hvar verksmiðjan yrði byggð. Bæjarstjóri Akraness sendi bréf til skipulagsstjóra Skipulagsnefndar ríkisins 12. nóvember 1949 þess efnis að fyrirhugað væri að byggja sementsverksmiðjuna á Ívarshúsalóð og næstum lóðum við hana. Svo virðist sem það væri eini raunhæfi möguleikinn. Ég held að flestir, nú sem fyrr, séu á því að bygging stóriðju í miðbæ bæjarfélags er afleit hugmynd. Í áliti Skipulagsnefndar ríkisins koma svipuð sjónarmið fram í bréfi til bæjarstjóra Akraness snemma árs 1950 en þar sagði: „Skipulagsuppdráttur hefir þó ekki gert ráð fyrir slíkum stóriðnaði svo nærri byggðinni og nefndin telur ekki að til greina hefði komið að reisa nein þeirra íbúðarhúsa, sem komin eru neðan Suðurgötu og við Mánabraut, ef upphaflega hefði verið gert ráð fyrir slíkum mannvirkjum iðnaðar, sem hér um ræðir. Telur nefndin síst veita af öllu landsvæðinu að Suðurgötu. Í því sambandi vill nefndin benda á það, að þeir lóðareigendur, sem nú eiga hús á þessum slóðum, hafa byggt þau á þeim forsendum að þarna væri ákveðinn íbúðarréttur og er ekki ólíklegt, að þeir teldu sér stafa slík óþægindi af nálægð verksmiðjunnar, sem kynnu að valda bótaskyldu frá bæjarsjóði.“ Það var því ljóst allt frá upphafi að staðsetningin væri beinlínis ekki ákjósanleg sem og að hún yrði umdeild meðal íbúa.

Ákvörðunin að byggja verksmiðjuna á Ívarshúslóðinni var ekki borin undir landeigendur. Guðbjarni Sigmundsson frá Ívarshúsum átti stærstan hluta lóðarinnar og barðist hann gegn bæjaryfirvöldum sem ætluðu að greiða lítið sem ekkert fyrir lóðirnar til að gefa ríkinu þær. En honum var stillt upp við vegg eins og kemur fram í fundargerð bæjarstjórnar Akraness frá fundi 25. apríl árið 1950. „Skuldbindur bæjarstjórnin sig til að greiða allan kostnað við eignarnám þessara lóðarhluta og mannvirkja á þeim.“ Daníel Ágústínusson tók við sem bæjarstjóri Akraness árið 1954 og var eitt af hans fyrstu stóru verkefnum að ganga til samninga við Guðbjarna eins og hann lýsti í minningargrein sinni um Guðbjarna. Gekk Guðbjarni ósáttur frá borði frá þeim samningum enda mátu bæjaryfirvöld lóð hans eins lágt og þau gátu. Í einni svipan var búið að hirða af Guðbjarna, óðalið sem hann hafði alist upp á og búið nær alla tíð, öll hlunnindi voru hrifsuð af honum. Pólitíkin réði för og hagsmunir Guðbjarna virtust engu skipta. Guðbjarni undi ekki þessari niðurstöðu. Hann las lög og sótti málið sjálfur í Hæstarétti Íslands þar sem hann vann það og fékk þar einhverjar sárabætur, en jörðin var farin. Árið 1975 átti ríkið svo eftir að eignast einbýlishús hans, Ívarshús, sem þá var orðið óíbúðarhæft af sprunguskemmdum eftir byggingu sementstakanna.

Önnur þekktari persóna í sögu Akraness, Haraldur Böðvarsson var einnig ekki hrifinn af þessum áformum og ritaði grein í Morgunblaðið 9. september árið 1954 sem bar yfirskriftina „Sementsverksmiðjuna má ekki staðsetja í miðju vaxandi bæjar.“ Þar sem hann sagði að sementsverksmiðja ætti að vera á „afviknum stað, langt frá mannabústöðum og matvælaframleiðslu.“ Stakk hann upp á því að verksmiðjan yrði frekar í Hvalfirði.

Óafturkræf umhverfisspjöll

En hvers vegna að rifja þetta upp? Jú, nú hefur Sementsreiturinn svokallaði verið mikið til umræðu undanfarin ár og fyrirhuguð uppbygging á honum. Það er því vert að rifja upp með hvaða hætti hann varð til. Hann varð til af pólitískum klækjabrögðum frá A-Ö, þar sem m.a. var traðkað á íbúum bæjarins. Virðing var ekki í hávegum höfð þegar Sementsreiturinn varð til. Stóriðju var þröngvað inn í þéttbýli, og reis í bakgörðum fólks, eða jafnvel á jörðum þeirra gegn vilja þeirra. Ef skynsemi hefði verið höfð að leiðarljósi hefði Sementsverksmiðja ríkisins aldrei verið reist á þessum stað. En hér skal tekið fram að aðeins er um gagnrýni á staðarvalið að ræða. Ekki er ég að gera lítið úr þeim áhrifum sem hún hafði á atvinnulíf bæjarins, þau eru ótvíræð. En þegar við lítum til baka voru þessir áratugir þess virði? Því með þessari pólitísku ákvörðun að reisa Sementsverksmiðju ríkisins á Akranesi urðu hræðileg umhverfisspjöll á einni helstu náttúruperlu Akraness. Langisandur var eyðilagður með landfyllingu og munum við Skagamenn sennilega aldrei aftur sjá hann í neinu samræmi við það hvernig náttúran útbjó hann, það er liðin tíð. Lóðin sem sementsverksmiðjan reis á var engan vegin gerð fyrir stóriðjuuppbyggingu eins og kom fram í mati Skipulagsnefndar ríkisins. Þetta voru óafturkræf umhverfisspjöll sem eru okkur Skagamönnum til ævarandi skammar. Virðingarleysið var algjört. Undir lok níunda áratugarins tjáði Árni Ibsen, rithöfundur, sig um þetta mál í þætti sínum Gestaspjalli sem fluttur var í Ríkisútvarpinu. Hann var ómyrkur í máli eins og sjá má á erindi hans. „Eina baðströndin sem risið hefur undir nafni á Íslandi var á Akranesi, ég segi var, vegna þess að sú baðströnd var eyðilögð áður en það komst almennt í tísku að sleikja sólskinið og fara í sjóböð. Þessi baðströnd var strandlengjan á sunnanverðum Skaganum og náði frá Ívarshúsaklettum skammt frá höfninni og alla leið inn að Höfða þar sem nú er elliheimilið. Ströndin hét Langisandur og heitir það víst enn, þó búið sé að stytta hana og svo var hún breið og það flöt að maður tók ekki eftir því að einhver halli var á henni niður að flæðarmálinu fyrr en sjórinn fór að hækka á flóðinu. Sandurinn var svartur, kolsvartur og svo sléttur að þar var stundum keppt í alvöru fótbolta… En það kunnu fáir að meta þessa náðargjöf, sem Langisandur var, aðrir en börn og húsmæður og því fór sem fór. Einhverjum snillingum datt í hug að skella eins og einni sementsverksmiðju á sandinn, nóg var plássið, en þessari ummyndun landslagsins verður líklega seint jafnað við þá ummyndun sem Jóka tröllkerling stóð fyrir þegar hún flutti Akrafjallið forðum daga, á sinn stað. Verksmiðjan reis við Ívarshúsakletta og teygði sig eftir sandinum hér um bil þriðjung vegalengdarinnar í átt til Höfða. Um það bil á miðri baðstrandarparadísinni var byggð heljarstór þró sem er sjálfsagt hálft í kílómetri að lengd, og hátt í tvö hundruð metra að breidd.“

En þrátt fyrir þessa hræðilegu eyðileggingu varð þó eitthvað eftir á Langasandi og eru stjórnmálamenn iðnir við að minna á hvílík náttúruperla ströndin sé. Þegar Bláfáninn var dreginn að húni í fimmta skiptið árið 2017 sagði Sævar Freyr Þráinsson bæjarstjóri eftirfarandi sem vitnað var til í Skessuhorni 5. júlí árið 2017, „Langisandur er náttúruperla sem þekkist vart í þéttbýli. Bláfáninn hvetur okkur áfram í að halda sandinum hreinum og bjóða upp á góða aðstöðu svo fólk nýti sér þessa náttúruperlu okkar Skagamanna.“ Ég er hjartanlega sammála orðum Sævars fyrir þremur árum síðan. En því miður virðist Sævar hafa skipt um skoðun, því hann birtist glaður í bragði í fréttatíma Ríkissjónvarpsins nú fyrir helgi þar sem hann sagði frá framkvæmdum við hækkun Faxabrautar og eflingu sjávargarðs sem er liður í uppbyggingu Sementsreitsins. Bæjaryfirvöld ætla því að bæta um betur við skemmdarverkin sem framin voru um miðja síðustu öld og enn verður gengið á Langasand. Það sem tapast nú af Langasandi er vissulega ekkert í líkingu við það sem gert var þegar sementsverksmiðjan var reist. En við slíka framkvæmd þarf að hafa í huga hvert samhengið er. Hér er ekki aðeins um lítið rask á sandinum að ræða heldur viðbót við þau spjöll sem unnin hafa verið. En maður veltir fyrir sér, er sú gríðarlega landfylling sem átti sér stað um miðja síðustu öld, með tilheyrandi spjöllum, ekki nægileg fyrir Skagamenn? Þurfum við í alvöru að ganga lengra? Er engin önnur lausn en að reisa allar þessar íbúðir þarna. Auðvitað er eðlilegt að reistar séu íbúðir þarna að einhverju marki, en þarf allt þetta magn að vera á þessu svæði, sem krefur okkur að fara í þessar stórframkvæmdir?

Það er deginum ljósara að bæjarfulltrúar á Akranesi veigra sér ekki við að fylla upp í helstu náttúruperlur Skagamanna. Réttast væri að bæjaryfirvöld segðu hér staðar numið frekar en að halda áfram að skrifa þennan sorgarkafla í sögu Akraness. Þeir geta fyllt í Langasand á þeim forsendum eins og segir í framkvæmdaleyfinu; „Engin friðlýst svæði eða svæði á náttúruminjaskrá eru í grennd við framkvæmdasvæðið og á því eru ekki náttúrufyrirbrigði sem njóta sérstakrar verndar skv. 37. gr. laga nr. 44/1997 um náttúruvernd.“ Er ekki kominn tími til þess að Langasandi verði sýnd tilhlýðileg virðing? Að það sé ekki geðþótti bæjarfulltrúa hverju sinni að sneiða af Langasandi? Hver segir að það verði ekki tekið meira af honum? Segjum að rísi byggð við Sólmundarhöfða, af hverju ættu bæjaryfirvöld ekki að fylla upp í Langasand þá? Hættuleg fordæmi eru til staðar.

Stjórnmála- og embættismönnum á Akranesi virðist ekki vera treystandi fyrir Langasandi, því spyr ég; væri ekki nær að friða Langasand?

 

Björn Þór Björnsson.

Höf. er Skagamaður.