Óopnuð gullkista Skagamanna

Helena Guttormsdóttir

Ég sit og drekk kaffi með góðum vinum á veitingastað Landnámsseturs í Borgarnesi. Staðurinn iðar af lífi og ég rekst á fjölda kunningja víðs vegar að.  Það var þá sem ég ákvað að skrifa, það yrði ekki hjá því komist. Ekki af því að ég hafi trú á að það breyti nokkru um framvindu málsins heldur af því að ég stend í ástar-haturs sambandi við minn gamla heimabæ Akranes og ýmislegt gerir maður fyrir ástina. Byrjum á lyktinni, þá er hún frá:

 

Lykt eða ekki lykt

Í fyrrasumar var ég í sjálfboðavinnu við að skoða garða sem fengið höfðu tilnefningar til umhverfisverðlauna Akraness. Það var stillt og bjart sumarkvöld og stoltir garðeigendur sögðu frá störfum sínum, en voru um leið hálfpartinn að afsaka lyktina sem lá yfir bænum. Ég hugsaði með virðingu um þolinmæði þessa fólks sem lét þetta yfir sig ganga ár eftir ár.

Amma mín og afi bjuggu í næsta nágrenni við Síldarverksmiðjuna. Húsið lyktaði, bíllinn lyktaði og þegar þau komu í heimsókn leyndi lyktin sér ekki. Greinar úr garðinum sem voru klipptar og settar í vasa lyktuðu. Á þeim tíma var líka fólk sem hélt því fram að það væri engin lykt úr verksmiðjunni, svoleiðis er það nú bara. Ég man líka eftir loforðum um enga lykt, betri búnað og hærri strompa. Vissulega hefur margt breyst til batnaðar og lyktin úr hausaþurrkunarverksmiðjunni öðruvísi, en lykt er það nú samt og sú lykt hefur skemmt fyrir mér stemninguna að fara í búðir niðri í bæ á Þorláksmessu, versla á kaffihúsinu Skökkinni á sumardegi og haft leiðinleg áhrif á viðkvæmum stundum eins og við kistulagningu og jarðarfarir ástvina.

 

Fleiri hliðar?

En hefur málið fleiri hliðar en lyktina? Jú, fyrir skömmu hélt ég erindi á glæsilegi ráðstefnu í Hörpu um hálendi Íslands. Þar var einhuga samhljómur um að leyfa náttúrunni að njóta vafans, að hugsa til næstu kynslóða, við þyrftum ekki að ráðstafa öllu. Í huga mínum snýst málið um breytingu á deiliskipulagi og stækkun hausaþurrkunarverksmiðjunnar um það sama. Það snýst alls ekki eingöngu um lyktarmengun, heldur um grundvallar afstöðu til framtíðarsýnar bæjarins. Hvernig bær vill Akranes vera? Framleiðslu- og iðnaðarbær með tiltölulega einsleita atvinnustarfsemi og innviði, eða bær sem nýtir það stórkostlega tækifæri sem felst í nálægð við höfuðborgina til að sækja fram, laða að sér hæfileikaríka, skapandi einstaklinga í fjölbreyttum störfum, endurreisa gamla bæinn, byggja á Sementverksmiðjureit og búa þannig til einstaka sérstöðu. Sérstöðu sem mjög margir aðilar úr skipulags- og hönnunargeira landsins sjá sem óopnaða gullkistu og öfunda bæinn af.

Starf mitt felur að stórum hluta í sér að vinna með mannlegt samfélag með því að tvinna saman, náttúru og hönnun til að móta umhverfi sem felur í sér gæði. Þannig hef ég séð fjölmargt, heima og erlendis hvað er hægt að gera, bæði afar vel heppnuð dæmi og skelfileg mistök.

Hluti vinnunnar er að leitast við að greina staðaranda, bæði til að átta sig á sérstöðu og styrk hvers samfélags, en einnig til að nota sem verkfæri við að gæða svæði auknu lífi og styrkja aðdráttarafl þeirra í víðu samhengi. Svæði eru oft viðkvæm fyrir breytingum og geta misst sérstöðuna ef ekki er vandað til verka. Eitt af því sem þarf að skoða sérstaklega er saga og menningaminjar. Á Akranesi er svæðið á Breið gríðarlega verðmætt staðaranda bæjarins, þar eru menningaminjar, saga og náttúruöfl. Nefna má að Thor Jensen lét gera bryggju við Steinsvör árið 1895 og fyrsta bryggjan af hálfu sveitarfélagsins var gerð á sama stað árið 1908. Akraneskaupstaður hefur nú af myndarskap lagt í hönnunarvinnu á Breið gerða af landslagsarkitektastofunni Landslagi og hafnar eru framkvæmdir. Sjá menn þetta virkilega ganga saman við stækkun á hausaþurrkunarverksmiðju?

 

Í dag er mikið farið að nota skipulag sem verkfæri til verðmætasköpunar. Sú vinna sem farið var í með samstarfi fimm sveitarfélaga á Snæfellsnesi og stofnun Svæðisgarðs er gott dæmi um þannig nálgun. Þar er greindur náttúrulegur, menningarlegur og þekkingarlegur auður svæðis og það nýtt sem grunnur til áframhaldandi verka. Unnið er með staðaranda og ímynd sem hefur mikil áhrif á aðdráttarafl. Í aðferðafræðinni er unnið með; a) landslagið sem auðlind b) upplifun sem söluvöru c) mat af svæðinu og d) uppruna. Þetta er nú notað víða til uppbyggingar og markaðssetningar svæða. Skoðum þessa nálgun aðeins út frá Akranesi.

 

Landslagið sem auðlind

Snemma beygist krókurinn, 12 ára gömul plataði ég Steinu frænku með mér í viðtalstíma bæjarfulltrúa á Akranesi. Mér var mikið niðri fyrir, hvað átti að verða um svæðið fyrir neðan Bjarkargrund, trönurnar, þúfurnar, skurðina og fallegu hofsóleyjarnar sem þar uxu. Átti bara að koma þar slétt einsleitt gras? Bæjarfulltrúar hlustuðu góðlátlega og sýndu máli mínu skilning af kurteisi, ég skynjaði þó að þeim fannst ég vera kjáni. Í dag veit ég, að þó að bærinn hefði ekki varðveitt nema hluta einhvers staðar af þessu menningarlandslagi væru það mikil og eftirsóknarverð verðmæti. Náttúruleg strandlína er einnig verðmætt fyrirbæri en að stórum hluta horfin í mörgum sveitarfélögum, til að mynda Reykjavík, Kópavogi og Hafnarfirði. Hvaða náttúrulegu strandlínu má finna á Akranesi og er fórnarinnar virði að minnka hana. Í bænum er einnig að finna einstaka samsetningu af fjörugerðum. Þar má finna stórgrýtisfjöru, sandfjöru og skeljasandsfjöru. Hversu mikið er verið að vinna með þetta sem auðlind? Og er vitað hvaða áhrif framkvæmdir og breyttir straumar hafa á aðra staði t.d. Skarfavör sem er algjörlega einstök og Langasand. Á hverju ári koma tugir þúsunda ferðamanna eingöngu til Íslands til að skoða fugla, ákveðin svæði á Skaganum búa yfir einstöku fuglalífi, hvað er gert með það?

 

Upplifun sem söluvara

Stórar evrópskar rannsóknir sýna að það að ganga með sjó og sjá ljósið speglast á haffleti, heyra í öldum eða brimi brotna við strönd gefur fólki meiri andlega vellíðan en önnur útivist. Hér á landi var til dæmis hætt við hefðbundinn varnargarð á Akureyri og farið í að líkja eftir útliti gömlu strandlínunnar til að virða upplifunarmöguleika íbúa. Á Skaganum er einstakt tækifæri á að upplifa brim og vind. Er verið að vinna með það sem auðlind? Lega bæjarins gerir það að verkum að þar er líka einstakt útsýni. Er verið að vinna með það sem auðlind eða markaðstækifæri út frá sjónlínum og örnefnum sem taka mið af landslagi. Á Seltjarnarnesi er útilistaverkið, Kvika eftir Ólöfu Nordal. Það er hringlaga vaðlaug úr grágrýtissteini. Fólk er hvatt til að upplifa hita og kraft jarðar með því að fara úr sokkum og skóm og verða eitt með náttúrunni. Stöðugur straumur heima- og ferðamanna er í Kviku alla daga. Hversu margir ferðamenn vita af upplifunarmöguleikum útilistaverka á Akranesi líkt og t.d. Elínarsæti býður uppá?

 

Matur af svæðinu

Stórkostlegar framfarir hafa orðið í staðbundinni matarmenningu sem markaðsvöru um heim allan, með gríðarlega peningaveltu. Nægir að nefna veitingastaðurinn NOMA í Kaupmannahöfn sem byggir á norrænni matarhefð með tvær Michelin stjörnur. Getur Akranes unnið eitthvað með þetta? Fyrir utan útgerð var mjög mikil kartöflurækt í stórum görðum á Skaganum, enda sendinn jarðvegur kjörlendi fyrir ræktunina. Þá óx þar einnig fjöldi annarra tegunda s.s. rabbarbari, njóli og vallhumall. Hvernig væri nú að plægja og búa til kartöflugarð á góðum stað í gamla bænum, opna veitingastað með fisk og kartöfluréttum, njólasalati og rabbabara eftirréttum, borna fram með jurtate úr vallhumli. Margir hlógu góðlátlega að hugmyndinni þegar Friðheimar opnuðu veitingahús á Suðurlandi út frá einni afurð, tómat, en þeir hlægja ekki í dag.

Það sem nefnt hefur verið hér að framan eru ekki draumórar eins kjána, heldur raunveruleiki af tækifærum og staðreyndum sem fela í sér atvinnu, öflugt hagkerfi og stórsókn í ferðamennsku.

 

Samfélagsleg ábyrgð fyrirtækja

Samkvæmt því sem fram kom á ráðstefnu Landsbankans þann 25. febrúar um áhrif Parísarsamþykktarinnar á atvinnulífið, þurfa markaðir og atvinnulíf að gera stórsókn í að laga sig að breyttum tíma. Vistvæn starfsemi er það sem mun skilja að þá sem halda velli inn í framtíðina. Er verið að vinna á þeim nótum með stækkunarhugmyndum á verksmiðju með vinnslu á afurð sem er keyrð inn í bæinn og notar nú þegar gríðarlegt magn af heitu vatni úr hver, sem er ekki ótæmandi auðlind. Það er líka mikil ábyrgð að keyra áfram hluti sem kljúfa samfélög og taka lífsgleði frá fólki. Í því felst ófyrirséð sóun á mannauði. Fyrirtækið HB Grandi sýndi stórhug og samfélagslega ábyrgð með því að falla frá þessum áformum eða að skoða aðra kosti. Nú hefur t.d. komið fram að engin vinnsla verður í Hvalstöðinni í Hvalfirði sem er í eigu eins stærsta hluthafa fyrirtækisins. Væri hægt að skoða þann kost að flytja verksmiðjuna þangað?

 

Samráð

Við skipulagsvinnu er skylt að hafa samráð við íbúa líkt og Akraneskaupstaður hefur gert. Stóri gallinn við öll svona mál er að almenningur skilur ekki skipulagsteikningar af planmyndum og á því oft mjög erfitt að átta sig á út á hvað málið gengur. Það ætti að vera krafa að setja hlutina fram með þrívíddarmódelum þar sem hægt væri að skoða fleiri þætti. Til dæmis hvernig byggingarsvæðið tengist Breið með sjónrænum hætti. Ég er ekki fædd í gær og hef kynnst af eigin raun að það er ekki allt sem sýnist. Bæði með áralangri vinnu í veiðihúsi þar sem ýmislegt var ákveðið sem hinn almenni viðskiptavinur vissi ekki um og eins með tengingu inn í ýmsa skipulagsvinnu, þar sem er ýtt og tosað, samið og sveigt í þágu einkahagsmuna. Sennilega er afstaða þeirra sem eru fylgjandi breytingunum skiljanleg. Hver vill breyta reglum í leik sem maður er þegar að vinna. Þetta tengist hagsmunum, völdum, peningum og áhrifum. Og sannarlega eru bæjarfulltrúar ekki öfundsverðir að sitja í þessari súpu. Íslenskt samfélag er smátt, vina- og ættartengsl út um um allt. Það krefst gífurlegs styrks að taka ákvarðanir sem eru e.t.v. í andstöðu við góða félaga eða valdamikla aðila sem þú þarft jafnvel velvild frá í öðrum málum. Sennilega er þetta sá þáttur sem hefur haft hvað mest áhrif á vantraust almennings á Íslandi á kerfinu og kemur svo skýrt fram í siðferðishluta rannsóknarskýrslu Alþingis. Fjöldi fólks veigrar sér við að segja skoðun sína eða blanda sér í mál af ótta við að það bitni á þeim með einum eða öðrum hætti. Það er auðvitað ekki til marks um lýðræði eða traust.

 

Innviðir

Því miður er það svo að næg atvinna er ekki nægjanleg forsenda fyrir búsetu fólks, þá væri nú margt einfaldara hér á landi. Einsleit atvinnutækifæri kalla á einsleitari innviði. Vill bærinn fjölbreyttari flóru fólks. Í mínum huga er það nauðsynlegt ef takast á að byggja upp gamla bæinn með sómasamlegum hætti og hvað þá að laða að fólk til að flytja á Sementverksmiðjureitinn. Það er nú svo, að það er önnur gerð af fólki sem velur að endurgera gömul hús til búsetu heldur en þeir sem velja að byggja nýtt. Hvorki verra eða betra fólk og báðir hóparnir mikilvægir.

Pabbi var húsgagnasmiður og myndlistarmaður. Um árabil sleppti hann að vinna yfirvinnu í Slippnum til að keyra fyrir Hvalfjörð í myndlistarnám í Reykjavík. Maður fékk nú að heyra hversu mikill letingi hann væri að sleppa yfirvinnu fyrir föndurtíma. Sjálf hef ég átt útilistaverk við Langasand sem var hent á haugana án þess svo mikið að láta mig vita af því bæjarstjóranum fannst það ljótt. Hvorugt þessa ber vott um umburðarlyndi eða virðingu fyrir mismunandi störfum. Enda sýndi áratugastarf pabba á Byggðasafninu að þar fór ekki letingi um. Málið snýst ekki um duglega hægrimenn eða lata vinstrimenn. Það snýst um framtíðarsýn sem getur falið í sér aukna hagsæld sem byggir á virðingu fyrir fjölbreytileikanum. Gleymum ekki að frumkvöðlastarfsemi og möguleikar hugbúnaðargeirans eru nánast ótæmandi og oft ekki háðir sérstöku húsnæði eða stað heldur sameiginlegri ástríðu, hugmyndum og viðhorfi.

 

Að lokum

Ég hef hér að framan minnst á nokkur atriði sem ég tel að skipti máli fyrir framtíð bæjarins hvað varðar innri gæði og samkeppnisstöðu. Munum að þeir sem börðust fyrir verndun húsanna á Bernhöfðstorfu við Lækjargötu í Reykjavík, voru á sínum tíma taldir fífl og fávitar, af mörgum. Enginn efast um mikilvægi húsanna í dag sem hluta af staðaranda miðbæjarins. Á sama hátt er það fólk mikilvægt samfélaginu á Akranesi sem hefur áhuga á að vinna að endurgerð húsa í gamla bænum og nóg er af fallegum húsum í niðurníðslu. Ef sá hópur missir tiltrú á bænum er miklu tapað.

Sjálf hef ég í gegnum nemendavinnu í háskólanum komið að vinnu fjölda verkefna sem tengjast Akranesi, s.s. skólalóð FVA, miðbænum og nýsköpunarverkefninu, Ströndin og skógurinn. Að stærstum hluta vegna þess að ég hef haft áhuga á að leggja mitt af mörkum við að opna sýn. Sennilega á ég nú hátt í 2000 ljósmyndir af bæjarlífi, húsum, hafi og göturýmum. Í þeim sé ég ekkert nema tækifæri sem eru staðfest í húsakönnun sem unnin var fyrir bæinn af Guðmundi L. Hafsteinssyni arkitekt árið 2009 og ber það fallega nafn, Perla Faxaflóa.

Enginn af þeim brottfluttu Skagamönnum sem ég hef rætt við skilur að þetta sé að gerast á Akranesi árið 2016. Allir þeir fræðimenn sem ég hef rætt við telja þetta vera að setja bæinn í sama far í stað þess að sækja fram og í engu samtali við þá góðu vinnu sem unnin hefur verið í sambandi við nýtt Akratorg og Sementverksmiðjureit.

Ágætu bæjarfulltrúar! Ábyrgð ykkar er mikil, ég hvet ykkur til að taka þyrluflug með málið, lyfta ykkur upp úr músarholuhugsunarhætti og skoða málið í víðara samhengi heldur en hingað til hefur verið gert svo Akranes megi verða perla Faxaflóa.

 

Með vinsemd og virðingu,

 

Helena Guttormsdóttir

Höf. er myndlistarmaður og lektor við umhverfisskipulagsbraut Landbúnaðarháskóla Íslands, fædd og uppalin á Akranesi.