Menningarstefna í kössum og kirkjum?

Arnaldur Máni Finnsson

Á síðustu vikum hafa farið fram einstaklega gagnlegar og fróðlegar umræður, gagnvirkt samtal, á vegum landshlutasamtakanna SSV um þróun menningarstefnu landshlutans fyrir komandi ár. Fyrir það framtak vil ég þakka og fagna með því að væta ögn í fjaðurstafnum. Öll erindin má finna á samfélagsmiðlasíðu SSV og hvet ég áhugasama til að kynna sér þau. Þar er menningararfur, fjölmenning og samvinna til umræðu, víðsýni og nýsköpun í hávegum höfð með það að leiðarljósi að gera gott samfélag betra. Stórt HUH fyrir því!

Ætlun mín, jafnframt því að vekja athygli á tilgreindri umræðu, er þó að leggja smá orð í belg sem upplýstur neytandi, listunnandi og áhugamaður um skapandi greinar, skipuleggjandi menningarviðburða og verkefna sem og starfsmaður víðfeðmrar menningarstofnunar í samfélaginu, Þjóðkirkjunnar á Íslandi.

Um leið og ég vona að rýni í orðræðuna verði til gagns, vil ég taka fram að þau sjónarmið sem ég vil leiða fram rúmast ekki í einum pistli eins og stendur. Menningarmál eru snúinn og viðamikill málaflokkur sem ræða þarf af fullri sanngirni. Það verður ekki gert með einhverri fljótaskrift. Hér á eftir mun ég tæpa á forsendum og efnistökum þeirrar rýni sem ég vonast til að geta miðlað í okkar góða héraðsfréttamiðli, mikilvægri og merkilegri menningarstofnun, sem gagnast hefur samfélginu á Vesturlandi lengi til virkrar umræðu.

Þetta uppbyggilega verkefni hefur starfandi menningarfulltrúi SSV, Sigursteinn Sigurðsson, leitt af stakri prýði og var skipulag og framsetning öll einstaklega vel unnin og gefur gott fordæmi.

Það er mikil gæfa þegar fólk í skapandi greinum snýr heim til að starfa af áhuga og eljusemi á sínu sviði með það að markmiði að valdefla og styðja við vöxt og þróun menningar í víðasta skilningi þess orðs samfélagi sínu til heilla. Í umræðunni um nýsköpun og lifandi listir, menningarstarf, skapandi greinar sem og fræðastörf, er mikilvægt að geta hugsað út fyrir „kassann“ eins og Sigursteinn nefndi í lokaumræðu fimmta og síðasta mennningarstefnumótsins. Ég tek heilshugar undir þau orð. En hvað er í „kassanum“ og hvað er utan hans; hvað höfum við og hvert stefnum við, er spurningin. Upplýst umræða um menningu kallar á að hugtök og skilgreiningar nái yfir og miðli þeim sameiginlega skilningi sem býr að baki. Það er jákvætt og eðlilegt að gefandi samtal miði að því að „víkka, dýpka og opna“ þann veruleika sem við vísum til með hugmyndinni um menningarstarf og menningararf.

Það er mjög mikilvægt í öllu tali um auðlindir að tækifærin til að nýta, efla og þróa tengsl okkar við þær, séu sem jöfnust, sama á hvaða sviði menningar og nýsköpunar við störfum. Tengsl fræða og þjóðmenningar, lista & nýsköpunar, iðnaðar og ferðaþjónustu eru sjálfsögð og gefin stærð í samtímanum sem við virðum og metum. Allt vinnur best saman. Mannauður sem sýnir hæfni til frumsköpunar sem og nærandi safnastarfsemi leiðir það af sér að samtímaþekking og menningararfur haldast hönd í hönd á vegferð til stefnumóts við framtíðina. Þverfagleg vinnubrögð í þeim efnum eru ekki pólítískur rétttrúnaður heldur birtist gagnsemi þess í bættum lífskjörum íbúa í blómlegu samfélagi. Á Vesturlandi er ekki „hnignandi“ mannlíf þrátt fyrir áföll sem hafa dunið yfir vaxandi atvinnugreinar eins og ferðaþjónustu og fræðasamfélagið gengur í endurnýjun lífdaga, eins og uppbygging á Bifröst gefur fyrirheit um með nýjum áherslum. Við erum ekki af baki dottin heldur lögum okkur að breyttum aðstæðum.

Það er mikilvægt þegar stefnumótunarvinna er unnin til framtíðar að endurhugsa hlutina af fagmennsku og ígrunda aðstæður. Útvíkkun hugtaksins menningar, rétt eins og skilgreininga á listum, hefur staðið yfir í um hálfa öld á Vesturlöndum. Sú þróun hófst með ögrandi yfirlýsingu eins mikilvægasta listamanns 20. aldar, Joseph Beuys, um að „allir“ séu listamenn. Án þess að dvelja um of við þá yfirlýsingu eða tímamót er mikilvægt að ávarpa þann fljótfærnislega misskilning sem sumir ganga með, um að þau orð eigi að merkja að þar með sé allt „list“ – því þar er verið að tala um mannskilninginn en ekki allt það sem mannskepnan tekur sér fyrir hendur. Sú bylting sem yfirlýsingin boðaði neyslu- og tæknihyggjusamfélagi samtímans var að allir upplýstir þjóðfélagsþegnar væru frjálsar og skapandi verur sem hefðu rétt á eigin túlkunum og verðmætamati. Þar af leiddi sú ábyrgð að hafa fullgildan rétt til að meta sköpunarverk annarra á eigin forsendum. Þetta er mikilvægur punktur, annars væri undirritaður ekki að tefla honum fram, því að á þeim forsendum hefur umræða um menningu og listir byggt síðan. Þannig var listhugtakið víkkað út og sá veruleiki sem við köllum í dag „svið skapandi greina“ spratt úr þeim farvegi. Kassinn frægi sprakk og ákvörðunarvald lista- og menningarstofnana um virði hugverka sem og handverks og iðnaðar var afnumið. Tímabil fjölmenningar hófst.

Vandinn við fjölmenningarumræðuna

Við lifum í fjölmenningarsamfélagi þar sem hugtak eins og „list“ hefur víðtæka merkingu; barnamenning, þjóðmenning, sagnarfur og byggingartækni; allt eru þetta jafngild menningarfyrirbæri og þau viljum við standa vörð um þegar við mótum nýja menningarstefnu. Það er raunar ekki ný staða og venst furðu fljótt, að upplifa sig staddan í afskiptum menningar afkima, í orðræðu samtímans um menningarmál, þegar maður starfar í kirkjunni. Sumum finnst það í raun sjálfsagt því að kirkjan sé að þröngri skilgreiningu ekki menningarstofnun því að þar sé verið að iðka trú. Ímyndin er því sú að þar sé um trúarstofnun að ræða sem sé ekki þátttakandi í lifandi og gagnvirkri menningarumræðu. Af einum frummælanda í umræðu SSV um menningarstefnuna mátti marka að þar sem þar færi fram „helgihald og þvíumlíkt“ þá væri erfitt að horfa á kirkjur sem vettvang fyrir annarskonar menningu; en þær hefðu jú að geyma ýmsar þjóðargersemar sem væru hluti af menningararfinum. Eins nefndi Margrét Björk Björnsdóttir að það gæti verið viðkvæmt að ræða mögulegt hlutverk í samhengi þróunar menningarstarfs, þó þar væri um að ræða vinsæla áfangastaði ferðaþjónustu og viðburða vegna sambands sóknarfólksins við sína helgidóma. Sú orðræða þróaðist ekki frekar á þeim vettvangi sem vísað er til en ég tel rétt að geyma umfjöllun um kirkjur sem vettvang menningarviðburða í samhengi við „nýtingu“ þeirra í samhengi vangaveltna um hvernig hægt sé að hafa meira gagn af vannýttum húsum, eins og vitum og félagsheimilum, til betri tíma. Heldur vil ég beina sjónum mínum að því að menning með trúarlegum tilvísunum, eða hlutverki kirkna sem vettvangs menningar fólksins sem þar lifir og starfar, er ekki minna virði en önnur menning – og jafnvel kjörinn vettvangur fyrir ákveðna tegund menningar sem brúar bil ólíkra hópa vegna sameiginlegs grundvallar sem trúarleg umgjörð skapar, óháð kirkjudeildum.

Kirkjurnar eru vitnisburður um kristna menningu og hafa verið vettvangur safnaða til að skapa samfélag um hefðir, sögu og vonir manna, en um leið myndað umgjörð um merkingarleit, haft áhrif á lífsafstöðu fólks og skapað gildi og tilvistargrunn einstaklinga með ólíkum hætti, rétt eins og listin í öllum sínum myndum getur gert. Hvaða augum ég lít á notkun guðshúsa til „annarrar notkunar“ í samhengi menningarstarfsemi mun ég fjalla um síðar, í ljósi þess hvernig ég hef nálgast þau mál í tengslum við menningarverkefni sem ég hef tekið þátt í, í ljósi og samhengi köllunar minnar til starfa fyrir kirkjuna, sem eru söfnuðir og sóknir, fólk en ekki hús. Ég mun því ekki orðlengja með dæmum sem vísa út fyrir þá umræðu sem verið er að vísa til hér. Um leið og ég boða á komandi vikum dýpri umfjöllun um samspil kirkju, menningar og lista, mikilvægi góðrar samvinnu og fer yfir dæmi um reynslu og tækifæri, þar sem veraldleg og trúarleg menning geta átt gjöfult samtal á ýmiskonar vettvangi, þá vil ég enda þennan pistil á tveimur dæmum sem ramma ágætlega inn öndverða póla, sem birta það ágætlega hvernig kirkjan virðist að mörgu leyti jaðarsett í umræðunni um mótun menningar og þróunar framtíðarsýnar í þeim efnum, sem á sér ekki bara stað hér á Vesturlandi heldur í samtímanum almennt.

Það er eðlileg krafa og raunar ákall skynseminnar að orðræðan sem höfð er uppi um hlutverk kirkjunnar í nærsamfélaginu taki mið af því að hún sem stofnun hefur í sögu og samtíð verið mikilvægur hluti af því sem kallað er menningarlíf, hvort sem viðkemur tónlist, myndlist, byggingarlist eða ritmenningu þjóðarinnar. Auk þess hefur hún alla tíð verið þátttakandi í virku samtali um listir og merkingarleit mannsins í gegnum þær persónur sem fyrir hana hafa starfað. Um hlutverk hennar þegar kemur að varðveislu menningararfsins þarf ekki að fjölyrða; sumir líta jafnvel á kirkjurnar sínar sem einhverskonar safnastarfsemi, þar sem saga byggðarlagsins er með táknrænum hætti skráð í kirkjugarðinum sem guðshúsinu fylgir.

Líkt og ég sagði að framan þá getur það reynst vel að byggja á þeim grunni sem fyrir er, þegar til verks á að vanda. Inní því landslagi eru kirkjurnar ekki bara hús sem varðveita hefðir og sögu samfélaga og ramma inn helgihald hennar, heldur vettvangur einstaklinga nú sem fyrr sem horfa eftir tækifærum til að bæta og efla samfélag sitt. Það eru ekki bara „sóknarbörnin“ sem eru mannauðurinn, heldur verður að nefna það í þessu samhengi að á vegum safnaðanna, í umboði kirkjunnar, starfa 11 prestar í fullu starfi á Vesturlandi í dag. Þeir iðka af einlægni þá listgrein að þjóna fólki í gleði og sorg, hlúa að menningararfi og byggja upp samfélög á grundvelli hugsjónar um andlegt heilbrigði og góð lífsgæða. Fólk sem boðar von um aukinn vöxt og þroska með túlkunarfræðum og sagnagáfu, innsæi og fagurfræði, eins og hverjir aðrir listamenn eða höfundar innan annarra skapandi greina. Væri ekki synd að jaðarsetja eða gildisfella öll þau tækifæri sem það felur í sér að horfa á kirkjuna sem hluta af menningunni í stað þess að útmála hana sem viðkvæman anga valdastofnunar sem ætli sér boðvald í siðferðismálum. Sú kirkja sem lætur sér annt um þjónustu við fólk tekur mið af þörfum þess og markmiðum, endurspeglar vilja fólksins sem á þær og á fullt erindi í samtalið um þá framtíðarsýn í menningarmálum sem nú er unnin, með opnu samtali og gagnlegu ferli, sem byggir á samvinnu margra.

Svart-hvítt sjónarhorn á lífrænan veruleika

Til að varpa ljósi á jaðarsetningu kirkjunnar eða menningarfyrirbæra sem tilheyra kristnu samhengi vil ég leggja fram tvö dæmi sem segja má að marki öndverða póla á mælikvarðanum frá höfnun til þöggunar. Annars vegar er það þá að kirkjan afhelgi sig til að geta verið „hlutlaus“ vettvangur menningarstarfs en hins vegar er þar á móti tilhneigingin til að forðast að tala um það sem hefur verið áorkað á forsendum kristins menningararfs. Að framan var vísað til SSV-umræðu þar sem kirkjuhús var nefnt til sögunnar til að varpa ljósi á ákveðnar aðstæður. Af því innleggi spunnust smá pælingar, góðra gjalda verðar, sem snérust þó fyrst og síðast um það að dæmi væru um að kirkjur gætu gagnast vel og verið skemmtilegar þegar þær fengju allt annað hlutverk. Það væri í anda fjölmenningarinnar að þar færi eitthvað allt annað fram en „helgihald og svoleiðis“ en einmitt ef að þær væru afhelgaðar, hlutverk þeirra sem helgir staðir væri afnumið, þá gætu þær orðið ákjósanlegur vettvangur fyrir aðra starfsemi sem myndi auka fjölbreytni og efla listir og menningu.

Að mínu viti birtir orðræða af þessu tagi mjög þrönga sýn, ekki bara á kirkjuna sem „hús eða stað“ heldur líka á það hvað við teljum að megi eða eigi að fara fram innan þessara húsa. Til þess að tryggja „frelsi lista og iðnaðar“ verði því að afhelga byggingu svo að ekki verði árekstrar; annars séu þær bara fyrir trúað fólk og siði þeirra. Nú vil ég taka fram að ég er ekki mótfallinn því að kirkjur séu teknar úr notkun og fái annað hlutverk, jafnvel gagnlegra fyrir söfnuð og samfélag, en tíminn mun leiða í ljós hvort þarfir eða óskir sókna á næstu árum munu hníga að því. Aftur á móti, svo það sé á hreinu, þá er engin þörf á að afnema trúarlegt hlutverk þar sem sátt skapast um það hvaða menningarstarf getur átt heima þar inni og verið aðdráttarafl fyrir aðrar atvinnugreinar, eins og ferðaþjónustuna. Tónleikar, upplestrar og viðburðir fyrir unga sem aldna, jafnvel leiksýningar geta átt heima í kirkjuhúsum þegar samráð er haft og ábyrgð tekin á því að vanvirða ekki merkingar og táknheim þess. Flest ef ekki öll listaverk öðlast nýtt samhengi í trúarlegri umgjörð og það getur sannarlega skapað dýpt eða spurningar sem annars hefðu ekki sprottið fram, í „veraldlegu menningarrými.“

Opin sýn á hlutverk kirkna kallar ekki bara á umræðu um það hvort „önnur menning“ megi fá inni í kirkjunum, heldur – svo við höldum okkur við hin jákvæðu sjónarhorn og tölum um sóknartækifærin – þarf að styðja nýsköpun og umbætur á kirkjuhúsum svo þau geti þjónað víðtækara og merkingarbærara hlutverki á nýjum tímum. Skrásetning sögunnar og nýjar leiðir til að miðla listaverkum og þeim menningararfi sem kirkjurnar geyma er tækifæri til nýsköpunar og frjórrar umræðu því þarfir eigendanna, þau sem mynda sóknina um hvert kirkjuhús, geta breyst. Eins og dæmin sanna. Og þá erum við komin að hinum pólnum á þessum neikvæða ás, þar sem viðmót til menningaruppbyggingar á kirkjulegum forsendum mætir nánast þöggun því sannarlega, þrátt fyrir víðfeðmar umræður, var hvorki minnst á framtíðarhlutverk Snorrastofu í samhengi fræðastarfs eða samvinnuverkefna né Reykholtskirkju og Reykholtshátíð í tengslum við tónlistarlíf og menningarstarf í landsfjórðungnum. Það held ég sé ekki með ráðum gert en segir okkur ákveðna sögu að sneitt sé hjá allri umræðu um eitt mikilvægasta dæmið um menningarstarf og stofnanir sem segja mætti að væru saman einmitt það menningarhús sem landshlutinn getur verið hvað stoltastur af, með sín sérsvið og aðdráttarafl sem byggir á þjóðmenningu og sagnahefð, fræða- og ritmenningu, skapandi listum og kristnum menningararfi. Það er hvorki þörf á því að rekja fyrir þeim sem þekkja af reynslunni hversu mikilvæg uppbyggingin í Reykholti hefur verið fyrir Borgarfjörð né pláss hér til að benda á alla þá möguleika sem felast í gefandi samvinnu við félagslega uppbyggingu sem verður best þegar byggt er á sögu og hefð, nýsköpun og fræðastarfi án þess að annaðhvort verði að skilgreina verkefnin sem veraldleg eða trúarleg, kristin eða fjölmenningarleg; því kassann fræga er löngu búið að sprengja og engin skýr mörk eru á milli góðrar listar og lélegrar afþreyingar, ef við leyfum okkur að nota gildishlaðin hugtök til hátíðarbrigða.

Þegar rætt er mótun menningarstefnu þá getum við ekki vikist undan því að að meta og virða þau lífsgæði, framtakssemi og elju, sem fólk nær og fjær, undir forystu öflugs fólks með framtíðarsýn um uppbyggingu og reisn kirkjustaðarins sögufræga, hefur áorkað fyrir menningarlíf á Vesturlandi. Það fordæmi skapaði sérstöðu sem margir aðrir hafa getað byggt enn frekar á í þróun annarra skapandi greina; ekki bara í sögu- og menningartengdri ferðaþjónustu. Bein og óbein áhrif uppbyggingarinnar í Reykholti, þar sem merk saga og öflugur sóknarprestur voru lyklar að ófyrirséðri uppbyggingu, er ekki hægt að meta í dag því „lifandi kirkja“ sem er í tengslum og tekur þátt í mótun menningar, heldur áfram að þróast og vaxa, jafnvel umfram það sem frumkvöðlarnir sáu fyrir sér. Þess vegna verðum við að muna að forðast ekki umræðu um merkan arf og mikilvægt hlutverk sem mann- og menningarauður kirkjunnar getur haft í því félagslega landslagi sem við erum að greina og reyna skilja betur, þegar kallað er eftir samtali og samráði um mótun menningarstefnu.

Það er mín trú að vaxtarmöguleikarnir og tækifærin spretti upp af nærandi samtali og vona að þetta greinarkorn megi stuðla að því.

 

Arnaldur Máni Finnsson

Höf. er sóknarprestur í Staðarstaðarprestakalli og áhugamaður um menningu.