Saurbærinn er mjög flatlendur og votlendur, enda er um að ræða botn á stöðuvatni frá lokum síðustu ísaldar sem myndaðist þegar jökulruðningurinn sem lokaði svæðinu milli Tjaldaness og Ekranna í landi Stórholts hindraði framrás vatnsins af svæðinu. Stöðuvatnið sem þar myndaðist hefur eflaust staðið um aldir, eða þar til árnar í Saurbænum rufu skarð í jökulruðninginn og stöðuvatnið tæmdist en skildi eftir þykk setlög í botni vatnsins.

Nú á tímum eru tvær ár í Saurbænum, Hvolsá kemur úr Hvolsdalnum og afdölum hans, en Staðarhólsá kemur úr vestari dalnum í Saurbæ og dölum sem að honum liggja, Staðarhólsdal.  Þessar tvær ár koma saman og renna í einum ósi til sjávar og heitir þar Ósar sem affallið er.  Skömmu áður en árnar koma saman gengur lækjarfarvegur út í Hvolsána og er þar kominn Flæðilækur, sem er upphaf þessara hugleiðinga. Reyndar má segja að þriðja áin komi að málum, en það er Brunnáin, sem kemur úr Brunnárgjánni og fellur í Hvolsána niður af Brunnárbæjunum. Eins og nafnið bendir til þá fellur sjór upp í árnar og Flæðilækinn um hverja flæði og gætir sjávarfalla allt upp undir Kirkjuhól og upp að Lambanesi við Staðarhólsá við stærstu flæðar.

Þarna er þá komin ástæða til þessarar nafngiftar: Flæðilækur. Það er augljóst að afrennslið af Saurbæjarmýrunum hefur ekki verið mjög sérstaklega hannað til skipaflutninga og er því greinilegt af lögun hans að hann er mótaður af manna höndum þar sem hann er um 10 metra breiður alla leið frá Hvolsá og upp fyrir veginn sem lagður var yfir Staðarhóls-Oddann árið 1901. Eflaust hefur umferð um Saurbæinn verið erfið fyrr á tímum þar sem allt láglendið var samfellt mýrlendi og aðeins fært með árbökkunum og með hlíðarrótum. Steinólfur lági kallaði sveitina því Saurbæ þegar hann lét byggja fyrsta bæinn í sveitinni, þar sem hann kallaði Torfnes.  Mönnum ber reyndar ekki saman um hvar Torfnes hafi staðið, en í mínum huga er varla um annan stað að ræða en þar sem Þurranes er nú því þegar Steinólfur gengur inn yfir fjall frá Fagradal, eins og segir í Landnámu, hefur þetta þurra nes, sem gengur niður frá Múlanum,  blasað við honum af brúninni ofan við Kverngrjót, þar sem sá bær stendur núna. Það hefur eflaust verið gaman fyrir Steinólf að ganga inn Seljadal, sem fram eftir öldum hét Melárdalur, og koma fram á brúnina fyrir ofan Kverngrjót og horfa yfir þessa fallegu sveit, sem hann kallar Saurbæ vegna votlendisins. Það bendir til þess, að ekki hafi Saurbærinn verið skógi vaxinn þá. Nafnið á Melárdal bendir einnig til þess að Melá hafi fallið um grýtt svæði. Flæðilækurinn hefur verið affall af mýrunum í Saurbæ því töluvert vatnsmagn hefur komið af öllu þessu svæði milli Hvolsár og Staðarhólsár, sérstaklega í vætutíð, en á vetrum var Saurbærinn nánast samfelld íshella milli fjalla áður en hann var þurrkaður eftir að skurðgröfur komu til sögunnar á árunum fyrir 1950.

Árið 1901 var lagður vegur yfir Staðarhólsoddann og var Rögnvaldur Sturlaugsson verkstjóri við þá vegagerð og er til greinargóð skýrsla hans um þessa framkvæmd. Þar kemur fram að keypt var timbur fyrir 51.00 kr. í brú yfir Flæðilækinn en afgangur varð af þessum timburkaupum, því sá afgangur var seldur fyrir 3,57 kr. um haustið!

Það hafa verið uppi ýmsar sagnir um þennan læk, sem ég held að séu flestar seinni tíma skýringar á tilkomu hans og notagildi, enda engar skráðar heimildir um hann frá fyrri tíð, a.m.k. sem mér er kunnugt um. Elsta heimild sem ég minnist er úr Sturlungu þar sem segir frá því er Búðdælir á Skarðsströnd fara inn að Staðarhóli til að endurheimta búpening sinn, sem Einar á Staðarhóli, Þorgilsson, hafði látið ræna og rekið inn að Staðarhóli, og taldi sig eiga rétt til upp í einhver ótilgreind viðskipti. Staðarhólsmenn urðu varir við brottnámið og veittu þeim eftirför og náðu þeim fyrir utan Hleypilæk og þar börðust þeir, nokkrir féllu en aðrir særðust og voru þeir særðu fluttir heim að Hvoli til Helga prests, sem græddi þá því hann var læknir góður. Frá þessu segir bæði í ritum Fornleifafélagsins og í skrifum séra Þorleifs Jónssonar í Hvammi seint á 19. öldinni, og er þá talið að Hleypilækurinn sé þar sem Flæðilækurinn er nú.  Hvort sem það er rétt ályktað eður ei hjá mér held ég að það geti ekki staðist og að nafnið Hleypilækur hafi í rauninni aldrei átt við Flæðilækinn, en seinni tíma menn fært þetta nafn á þennan læk þar sem þeim var ekki annar staður kunnur.

Þegar minnst var 50 ára afmælis Staðarhólskirkju árið 1949 flutti Ólafur Skagfjörð í Þurranesi ágrip af sögu kirkjunnar. Hann var þá formaður sóknarnefndar, fæddur og uppalinn í Staðarhólsdalnum og glöggur og minnugur. Það kemur fram í máli hans að Hleypilækur sé vestan Staðarhólsár nokkru neðan Kverngrjóts. Þetta kemur heim og saman við frásögn Magnúsar Árnasonar í Tjaldanesi í lýsingu hans á örnefnum í Saurhólslandi, sem ég kem að síðar. Það gefur auga leið að Búðdælir fara ekki að krækja niður undir Skollhól yfir forblautar mýrar og svo yfir Oddann, allt forblautt og erfitt yfirferðar.  Þetta hefði lengt leið þeirra verulega og auðveldað Staðarhólsmönnum að ná þeim. Beinasta leið þeirra var að fara niður með Staðarhólsánni og svo út börðin í Saurhólsflóanum í áttina að Tjaldanesi.  Magnús Árnason, sem fæddur var og uppalinn á Saurhóli, en bjó síðar í Tjaldanesi, segir frá því í lýsingu sinni á Saurhólsjörðinni að nokkru framan til á móti Lambanesi sé kelda, sem kölluð var Banakelda, og var hún nánast ófær yfirferðar vegna þess að hestar og aðrar skepnur sukku þar svo illilega í að nánast var ófært.  Segir hann frá því að hann hafi heyrt sögu af því að þar hafi naut fest sig og hafi það sokkið og aldrei sést neitt af því meir.  Mér finnst sennilegast að þetta sé hinn upprunalegi Hleypilækur, sem getið er um í Sturlungu, en seinni tíma menn hafi fært þetta nafn á Flæðilækinn.

Fleiri nöfn hafa verið á þessum læk í gegnum tíðina.  Ég tel ekki ólíklegt að nafnið Skipalækur hafi hann fengið á þeim árum sem Páll Jónsson frá Svalbarði bjó á Staðarhóli, 1562-1566. En þótt hann byggi aðeins í fjögur ár á Staðarhóli var hann upp frá því nefndur Staðarhóls-Páll. Hann var kvæntur Helgu Aradóttur, Jónssonar Arasonar, Hólabiskups.  Meðan þau bjuggu á Staðarhóli eignuðust þau dóttur, sem skírð var Ragnheiður. Hún giftist fyrst vestur að Núpi í Dýrafirði, en síðar giftist hún sr. Sveini Símonarsyni í Holti í Önundarfirði og með honum eignast hún soninn Brynjólf, sem biskup varð í Skálholti. Ég hef því stundum sagt að Staðarhóll hafi tengt saman biskupsstólana á Hólum og í Skálholti.

Árin sem Páll bjó á Staðarhóli var þar fjölmennt heimili sem mikils þurfti við og kostaði mikla aðdrætti.  Páll átti Bjarneyjar á Breiðafirði, mikla verstöð, og talið hefur verið að hann hafi flutt aðföng upp Flæðilækinn að hausti og flutt svo heim að Staðarhóli á ís að vetrinum.  Þess er getið að efsti endinn á Flæðilæknum heiti Skipapollur og þar við enda hans hafi fram á síðustu öld sést votta fyrir tóftarbrotum, sem verið gætu minjar um geymsluhús frá tímum Staðarhóls-Páls og væri æskilegt að hægt væri að kanna það nánar í sambandi við nánari rannsóknir fornleifa á Staðarhóli. Þessi Skipapollur er nú ofan þjóðvegarins þar sem hann liggur yfir Flæðilækinn.

Ýmsir hafa getið þess til að Páll hafi látið breikka Flæðilækinn, til að auðvelda skipum leið upp eftir honum, en ég hef hvergi séð neinar heimildir um slíkt þótt ekki sé útilokað að svo hafi verið, því Páll var athafnamaður og fór ekki alltaf troðnar slóðir.  Einnig hefur hann eflaust verið vel efnaður svo ekki hefur það þurft að hindra hann til framkvæmdanna.

En hvað sem líður vangaveltum um sögu Flæðilækjarins, sem erfitt verður að sannreyna, er þó ljóst að hann er fyrsti og eini skipaskurðurinn á Íslandi, og væri því vel við hæfi að gera hlut hans meiri, merkja hann svo ferðamenn geti séð þessar fornminjar, sem getið er í fornum sögum, þótt deila megi um hvort rétt sé farið með staðsetninguna í öllum tilvikum.  Það rifjaðist upp fyrir mér að um 1990 kom til samþykktar á Alþingi (það var ekki um neitt val að ræða) frumvarp til laga um járnbrautir og skipgengar vatnaleiðir, að þrátt fyrir allt ættum við Íslendingar þó einn skipaskurð, sem sagt Flæðilækinn í Saurbæ.

 

Sigurður Þórólfsson