Miðhálendi Íslands hefur að geyma ein stærstu óbyggðu víðerni Evrópu og magnaða náttúru sem fáa lætur ósnortna. Þar ægir saman beljandi jökulám, fíngerðum lággróðri, svörtum sandauðnum, úfnu hrauni og háreistum fjallstindum. Með stofnun Hálendisþjóðgarðs getum við verndað þessa einstöku náttúru sem við Íslendingar erum svo heppin að hafa í okkar umsjá. Fólk mun hafa enn frekari tækifæri til fjölbreyttrar útivistar og hefðbundin sjálfbær landnýting verður áfram leyfð. Þjóðgarðurinn mun skapa opinber störf úti á landi og búa nærliggjandi byggðum margvísleg tækifæri til atvinnusköpunar.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar er kveðið á um að stofna skuli þjóðgarð á miðhálendi Íslands, en allt frá árinu 2016 hefur verið unnið að þróun þessarar hugmyndar á vegum stjórnvalda í nánu samstarfi við fjölmarga hagsmunaaðila.

Frumvarpið byggir á niðurstöðu þverpólitískrar nefndar

Drög að lagafrumvarpi um Hálendisþjóðgarð voru sett í samráðsgátt stjórnvalda fyrir jól. Frumvarpið byggir á viðamikilli vinnu nefndar sem í sátu fulltrúar allra þingflokka á Alþingi, Sambands íslenskra sveitarfélaga, umhverfis- og auðlindaráðuneytis og forsætisráðuneytis.

Meðal þess sem nefndin lagði til var að mörk þjóðgarðsins myndu miðast við þjóðlendur innan miðhálendis, þ.e.a.s. landsvæði sem er nú þegar í sameign þjóðarinnar. Samtals yrði þjóðgarðurinn um 30% af flatarmáli Íslands, en þess ber að geta að helmingur þess landsvæðis er nú þegar friðlýstur.

Hvaða tækifæri felast í stofnun Hálendisþjóðgarðs?

Hálendisþjóðgarður yrði stærsti þjóðgarður í Evrópu og einstakur á heimsvísu. Hann myndi vernda ein stærstu óbyggðu víðerni álfunnar og afar sérstæða náttúru.

Hálendisþjóðgarður hefur ekki í för með sér að miðhálendinu verði lokað eins og stundum er haldið fram. Eitt af markmiðum þjóðgarðsins er einmitt að auðvelda almenningi að kynnast og njóta náttúru svæðisins, menningu þess og sögu.

Gert er ráð fyrir að endurheimt raskaðra vistkerfa verði eitt af markmiðum þjóðgarðsins og að m.a. verði unnið að henni í samvinnu og samstarfi við félög og sjálfboðaliða á viðkomandi svæðum, ekki síst bændur sem víða hafa unnið mikilvægt starf við landgræðslu á hálendinu. Hefðbundnar nytjar verða áfram leyfðar innan þjóðgarðsins, svo sem búfjárbeit, fuglaveiði, hreindýraveiði og veiði í ám og vötnum. Gerð er krafa um sjálfbæra nýtingu þessara auðlinda.

Vatnajökulsþjóðgarður, þjóðgarðurinn Snæfellsjökull og þjóðgarðurinn á Þingvöllum hafa glögglega sýnt að þjóðgarðar hafa mikið aðdráttarafl. Þeir eru mikilvægir til að vernda náttúru, sögu og menningu, en skila um leið efnahagslegum ávinningi. Þeir skapa opinber störf í nærumhverfi sínu og ýta undir margvíslega þjónustu í kringum ferðafólk. Ætla má að það myndi Hálendisþjóðgarður líka gera. Þar fyrir utan yrði hann stærsta framlag Íslands til náttúruverndar í heiminum fram til þessa.

Hvað með virkjanir?

Virkjanir hafa verið bitbein stjórnmálanna og samfélagslegrar umræðu í langan tíma. Með frumvarpsdrögum um Hálendisþjóðgarð er gerð tilraun til þess að sætta sjónarmið um virkjanir inni á hálendinu.

Lagt er til að þær leikreglur sem Alþingi setti með lögum um vernd og orkunýtingu landsvæða (öðru nafni rammaáætlun) verði virtar, en einnig tekið tillit til þeirra leikreglna sem þjóðgarður skapar. Hægt verði að meta þær virkjunarhugmyndir inni á miðhálendinu sem þegar hafa komið fram og eru til skoðunar í núverandi rammaáætlun. Hvort af þeim virkjunum verður ræðst hins vegar af strangari kröfum en samkvæmt núgildandi löggjöf, enda svæðin innan þjóðgarðs. M.a. verði horft til þess hvort virkjunarhugmynd sé á röskuðu eða óröskuðu svæði. Nýjar virkjunarhugmyndir verði hins vegar ekki teknar til skoðunar og þannig dregin lína í sandinn við þriðja áfanga rammaáætlunar.

Hvernig verður stjórnfyrirkomulagi þjóðgarðsins háttað?

Stjórnskipulag þjóðgarðsins felur í sér að ríki, sveitarfélög og hagaðilar koma sameiginlega að stefnumótun og stjórnun þjóðgarðsins.

Í áðurnefndum drögum að lagafrumvarpi er gengið út frá því að stjórnfyrirkomulag þjóðgarðsins verði dreift. Meirihluti stjórnarmanna verði kjörnir fulltrúar þeirra sveitarfélaga sem ná inn á miðhálendið og í stjórninni verði einnig fulltrúar ríkis, ferðaþjónustu, umhverfisverndar- og útivistarsamtaka og Bændasamtaka Íslands. Gert er ráð fyrir að þjóðgarðinum verði skipt upp í sex rekstrarsvæði og svokölluð umdæmisráð fari með stefnumótun hvers svæðis. Fulltrúar sveitarfélaga verða í meirihluta í umdæmisráðum og aðkoma heimafólks að stjórnun þjóðgarðsins er því rík. Ný stofnun, Þjóðgarðastofnun, myndi sinna daglegum rekstri og þjónusta svæðin.

Það stendur ekki til að fjarstýra þjóðgarðinum frá Reykjavík, heldur dreifa stjórnun hans og umsýslu um rekstrarsvæðin og að þar verði starfsstöðvum komið upp.

Hvað með skipulagsábyrgð sveitarfélaganna?

Með Hálendisþjóðgarði verður hægt að ná utan um skipulag miðhálendisins í heild sinni. Því hefur verið haldið fram að með stofnun Hálendisþjóðgarðs væri skipulagsvaldið á hálendinu tekið af sveitarfélögum á svæðinu. Það er ekki rétt. Sveitarfélög munu áfram vera ráðandi í skipulagsmálum þessa svæðis. Breytingin yrði hins vegar sú að skipulagsáætlanir sveitarfélaga myndu verða bundnar af því sem fram kæmi í stjórnunar- og verndaráætlun þjóðgarðsins. Sú áætlun er unnin af umdæmisráðum og stjórn þjóðgarðsins, en þar situr m.a. sveitarstjórnarfólk í meirihluta, auk fleiri hagsmunaaðila.

Að lokum

Að mínu viti eru ótal tækifæri fólgin í stofnun Hálendisþjóðgarðs, hvort sem litið er til náttúruverndar, fjölbreyttrar útivistar eða eflingar opinberra starfa og ferðaþjónustu á landsbyggðinni.

 

Guðmundur Ingi Guðbrandsson.

Höf. er umhverfis- og auðlindaráðherra