Rætt við Höllu í Fagradal um fiðu og strý, geitaosta, kiðlingakjöt og þjóðgarð

Engum er í kot vísað sem kemur við á Ytri-Fagradal á Skarðsströnd. Þar búa þau Halla Sigríður Steinólfsdóttir og maður hennar Guðmundur Gíslason. Óhætt er að segja að Halla sé ekki einhöm, auk hefðbundins sauðfjárbúskapar heldur hún geitur og hefur í gegnum tíðina dundað sér við hitt og þetta, svo sem býflugnarækt. Þau eru samstíga í því hjónin að betra sé að vasast í mörgu en fáu, en Guðmundur, er auk bústarfanna, laghentur viðgerðarmaður og sá traktor sem hann ekki getur gert við hefur varla fundist.

Tíðindamaður Skessuhorns leit í kaffi til að spjalla við Höllu og það játast hér með að vonast var eftir kökum með kaffinu, enda fer það orð af hjónabandssælunum sem Guðmundur í Fagradal bakar að þær fáist hvergi betri. Vonin rættist og sælan stóð undir væntingum. Halla er fædd og uppalin í Ytri-Fagradal og þau Guðmundur keyptu búið af foreldrum hennar árið 2001. Þau halda sauðfé, en eru nú búin að fækka töluvert og eru með innan við 450 fjár. En snúum okkur að geitunum.

**Örtröð myndaðist í geitahúsunum þegar geiturnar reyndu að komast í nammið hjá Höllu.**

Skemmtilegar litlu ófétin

Hvernig datt þér í hug að fá þér geitur? „Ég veit það ekki, andskotans vitleysa. Það voru geitur hér í Laxárdal og þær áttu allar að fara í sláturhúsið. Nágrannakona mín var búin að fá úr þeim hópi að Klifmýri. Svo fæddist hjá henni kið og ég fór að sjá þetta kvikindi og ég féll fyrir því. Kiðlingarnir eru voða sætir og skemmtilegir, litlu ófétin. Miklu skemmtilegra ungviði heldur en lömbin. Kiðlingarnir eru alltaf svo kátir eitthvað og svo þegar það koma litlir krakkar þá geta þeir hnoðast með þá, geiturnar eru ekkert að verja afkvæmi sín eins og rollurnar myndu gera. Þeim er alveg sama þó hnoðast sé með kiðin. Síðan átti hjörðin að fara í sláturhúsið og ég bauð henni bara hingað heim. Það var 2018 og það er búið að snarfjölga síðan þá, þær komu níu en eru 66 í dag.“

Það er mikil fjölgun! „Já, þetta er fljótt að gerast. Það er tóm vitleysa að vera komin í geitabúskapinn. Það eru geitur hér út um allt,“ segir Halla kankvís á svip. Þó hún bölvi geitunum af og til í gegnum spjallið skín nefnilega í gegn hve vænt henni þykir um þessar skepnur.

Koma við kallið

Geiturnar ganga heimavið, þar sem þær eru mjólkaðar. Þær sækja reyndar mikið í hvönn, sem vex í klettum fyrir ofan Heinaberg og af og til þarf að sækja þær þegar þær hafa gert sig heimakomnar þar sem þær eiga ekki að vera. Oft getur reynst erfitt að ná þeim úr hvönninni, enda sólgnar í hana eins og allar skepnur.

Er það rétt sem ég heyrði að þær gegni kalli hjá þér? „Já, ég vandi geiturnar á það að ég kallaði bara og þá koma þær hoppandi niður úr fjöllum. Ég kalla á þær og gef þeim náttúrulega nammi þegar þær eru svo góðar að koma. Svo þegar þær eru að fara yfir girðingar þar sem þær mega ekki vera, þá kalla ég á þær og þá koma þær og fá verðlaun fyrir að hafa verið svona óþekkar. Eða kannski fyrir að koma. Það er annað hvort, helvítis greyin. Ég kalla bara á þær, þá koma þær, skammirnar.

Á sumrin tek ég þær inn á kvöldin og tek kiðlingana frá. Það er grátið fyrstu dagana, voðalega mikið emjað og gólað. En svo venjast þeir þessu, greyin. Ég mjólka þær svo daginn eftir og þá fara þær saman út aftur í girðinguna.

Ég tek þær inn á kvöldin á milli átta og níu. Þær eru rosalega vanafastar, ef ég byrja að taka þær inn á milli átta og níu, þá verð ég að gjöra svo vel að standa við það. Þær eru fljótar að læra. Ef ég er of sein eru þær bara komnar sjálfar og ég gef þeim hafra og loka þær af. Svo safna þær fyrir mig yfir nóttina og ég mjólka þær daginn eftir.“

En um vetur, er mikið umstang í umhirðunni þá? „Nei, þær gera ekki miklar kröfur um fóður. Þrífast helst á óábornum rudda, eins og heyið okkar er.“

**Spekingsleg á svip. Halla segir geiturnar vanafastar og ekki þýði að vera of sein að sinna þeim.**

Fiða og strý

Geiturnar gefa af sér ýmsar afurðir. Halla mjólkar þær og fer með mjólkina á Erpsstaði, þar sem gerðir eru úr henni dýrindis ostar. Kiðlingakjötið er lika lostæti sem fer á veitingastaði.

„Svo hirði ég af þeim fiðuna. Vinkonur mínar hafa djöflast við að hirða alla fiðuna þegar ég var ekki alveg nógu hress til að sinna því sjálf. Þær gera það núna þetta árið. Svo fer þetta út á Rauðbarðaholt í Urður ull þar sem gerður er úr þessu dýrindis þráður.“

Tíðindamaður Skessuhorns veltir því smástund fyrir sér hvort hann eigi að þykjast vita hvað fiða er, svona til að halda andlitinu gagnvart geitabóndanum, en minnugur þess að ef maður þykist vita allt þá lærir maður aldrei neitt ákveður hann að spyrja.

Eins og æðardúnn að verðgildi

Hvað er fiða? „Á þessum skepnum er strý og það er hægt að troða það eins og hver vill, eins og Stebbi gerði hér um árið. Fiðan er þar undir og er það sem hlífir, heldur á þeim hita. Fiðan endurnýjar sig á hverju ári og síðla vetrar fara þær að losa fiðuna og ný fer að vaxa. Þá er nú bara betra að tína það upp, því þetta er dýrindis hráefni. Þetta er eins og æðardúnn í verðgildi. Íslenska geitin er kasmír-geit.

**Halla heldur 66 geitur í Ytri-Fagradal og þó hún segi að þetta sé tóm vitleysa, er ljóst að hennti þykir vænt um geiturnar og þeim um hana.**

Geitamjólkurbíllinn

Halla er nokkuð vel í sveit sett hvað það varðar að koma afurðum sínum til frekari vinnslu. Eins og áður segir fer ullin í Rauðbarðaholt og mjólkin á Erpsstaði og svo er kjötvinnsla á Miðskógi í Miðdölum. Allt innan sama sveitarfélagsins.

Geitabændur eru ekki margir á Íslandi og raunar er íslenska geitin talin í útrýmingarhættu. Stofninn telur á þriðja þúsund geitur, en þyrfti að ná yfir 10.000 til að teljast ekki lengur í útrýmingarhættu. Ríkið styrkir geitabúskap, en Halla segir að potturinn hafi ekki stækkað áratugum saman og er heildarupphæðin sé í dag sú sama og þegar geiturnar voru aðeins um 100.

Halla hefur mjólkað allt að 800 lítra, en þá mjólkaði hún 25-28 geitur, en í sumar vonast hún til þess að mjólka um 50 geitur. Mjólkina er sett í frysti þar til farið er með hana í vinnslu.

„Þetta langar mig til að geitabændur geri; að þeir safni mjólk í frysti og komi sér upp aðstöðu. Það er voða lítið mál að koma sér upp aðstöðu, það er kannski meira mál að fá MAST til að horfa á hana og leggja blessun sína yfir hana, en svo þegar það komið, þá er það bara komið. Síðan þarf frystipláss og pláss til að þrífa græjurnar. Það eru nokkrir smáframleiðendur sem vinna úr mjólk, eins og Erpsstaðir, á Brúnastöðum og austur á Héraði. Ég er svo heppin að Erpsstaðir eru bara stutt frá mér.

Ísbíllinn fer út um allt Ísland, það vantar bara að geitarmjólkurbíllinn geri það líka; að skottast um allt Ísland og taka frysta geitamjólk.“

Bæði best

Kindunum hafi fækkað og geitunum fjölgað, ertu að fara alfarið út í geitabúskapinn? „Nei, nei. Ég held að ég þurfi að hafa bæði, svona á meðan við nennum þessu. Einn daginn þá nennum við þessu ekki lengur, verðum gömul og nennum þessu ekki. Eina sem er, er að sauðfjárbóndi er búinn að kveðja kindurnar í maí/júní þegar þær eru bornar og farnar á fjall, en með geitunum er ég bundin allt sumarið,“ segir Halla og hlær.

„Svo er líka búið að lengja í tímabilinu þar sem eru kið og ungviði. Eftir að kiðlingarnir eru allir komnir, þá byrjar sauðburðurinn. En það er ekki eins mikið vesen með geitur þegar þær eru að bera. Það svona rennur frá þeim, þær eru með þykkt legvatn og aldrei neitt vesen. Ef það er vesen þá er það yfirleitt dautt. Þær bera sjálfar og það eina sem þarf að gera er að sjá til þess að kiðlingarnir komist á spena. Ef það er einkiða þá þarf að setja á báða spenana, því þær eru svo vanafastar og ef þú setur bara öðrum megin þá hugsar kiðið að þarna sé mjólkin. Það þarf að setja á hina líka. Það er best að gera það strax, þá er ég búin að fría sig það sem eftir er.

Þú ert þá búin að lengja viðveruna í vinnunni töluvert? „Já, uss, uss. Þetta er nú meiri vitleysan alveg hreint, en þetta eru bráðskemmtilegar skepnur, það vantar ekki.“

Þjóðgarð í Dali

Halla hefur vasast í ýmsu og m.a. setið í sveitarstjórn. Þó hún hafi nú ekki hug á að endurtaka þann leik, þá hefur hún miklar skoðanir á samfélaginu og hvað væri hægt að gera því til heilla. Hún sat í nefnd umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra sem vann að tillögum um eflingu byggðar í Dalabyggð og ein af tillögunum var að koma á fót þjóðgarði á svæðinu.

„Auðvitað á þjóðgarður að vera hér á þessu barkakýli Íslands. Með þjóðgarði kemur eitthvað frá hinu opinbera og það verður gert eitthvað. Þetta mun efla búsetu á svæðinu, fólk getur fengið vinnu. Fólk kannski kemur til að stoppa við og byggja hérna og búa eitthvað. Kannski vill einhver taka við við þessu koti mínu og geitum, ég verð ekki eilíf. En bíddu nú við, síðan þarf einhver að vera og segja söguna.“

Ýmsir óttast að þjóðgarður sé samansemmerki yfir boð og bönn og með stofnun þjóðgars verði breyting á áratuga- og aldagömlum lifnaðarháttum. Halla gefur ekki mikið fyrir það.

„Þjóðgarður er mannanna verk. Við skrifum inn í þjóðgarðsplaggið hvað við viljum hafa í þessu. Við viljum hafa það að frá landnámi hafa þessar sauðskepnur sem hafa verið fluttar inn fengið að ganga frjálsar á afréttunum, þetta eru nú allt heimalönd hér. Við skrifum það inn að við viljum hafa það svoleiðis áfram og gera eitthvað með þá sögu, fjörubeit og eyjabúskap o.fl. Við skrifum það bara inn í. Við þurfum vernda fugla og þá þurfum við að skjóta tófu og drepa þessa minka og skrifum það bara inn í. Hvað er málið?“

Halla telur einboðið að drífa í þessu, enda er hún ekki vön að tvínóna við hlutina. Sveitarstjórnin hefur heimsótt Skotland þar sem rekin voru bú inni í þjóðgörðum og afurðir seldar þaðan.

„Halda menn að það verði ekki frekar keypt kjöt af bændum sem framleiða sitt í þjóðgarði? Nú þegar gekk úr skaftinu með sameiningar, þá er einboðið að taka skýrsluna upp úr skúffu og sprautast í að gera þetta fljótlega,“ segir Halla að lokum.

Tóm vitleysa, en skemmtilegt

Rætt við Höllu í Fagradal um fiðu og strý, geitaosta, kiðlingakjöt og þjóðgarð

Rætt við Höllu í Fagradal um fiðu og strý, geitaosta, kiðlingakjöt og þjóðgarð