Rætt við Ársæl Arnarsson um æskuárin á Akranesi, lífið og störf hans í dag

Ársæll Már Arnarsson fæddist á Akranesi í desember 1968. Hann var vel virkur sem barn og unglingur og tók þátt í eiginlega öllu. Svo virkan þátt að hann segir að enn sé ekki búið að slá fjarvistarmet sem hann setti í fjölbraut, en samt var hann alltaf í skólanum! Bara ekki að sinna náminu. Hann útskrifaðist af félagsfræðibraut en starfar í dag sem prófessor við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Hann hefur stýrt stórum alþjóðlegum rannsóknum á heilsu og vellíðan barna og unglinga um árabil, en var áður prófessor í sálfræði við Háskólann á Akureyri. Auk þess starfaði hann í sumarbúðum Styrktarfélags lamaðra og fatlaðra í áratug, á BUGL og sá um félagsstarf fyrir fatlaða unglinga í Hinu Húsinu. Hann hefur skrifað fjölda vísindagreina og haldið fyrirlestra hér á landi og erlendis um þetta málefni.

Ársæll segist smám saman á yngri árum hafa orðið agaðri í vinnubrögðum og áhuginn hafi fleytt sér langt. Hann hefur stundað rannsóknir á heilsu og líðan barna og unglinga og miðlað þekkingu sinni um það, meðal annars með fyrirlestrum sem hann nefnir „Í aga og kærleik – Listin að vera leiðinlegt foreldri.“ Í þessum fyrirlestrum fer hann á kostum eins og foreldrar og skólafólk fékk að kynnast á einum slíkum á Akranesi fyrir ári síðan. Þar ræddi hann ýmislegt varðandi uppeldi barna eins og félagshæfni þeirra og þá kom hann inn á ýmis mál eins og tilfinningar, einelti, ofbeldi, höfnun, einsemd, vanvirkni og umgengni við aðra. Tíðindamanni Skessuhorns lék forvitni á að fræðast meira um Ársæl Má sjálfan, uppvöxtinn á Akranesi og annað.

**Lið FVA í ræðukeppni. Frá vinstri: Högni Kristjánsson, Bjarni Jónsson, Bjarnheiður Hallsdóttir og Ársæll.**

Þétt fjölskylda

„Foreldrar mínir; Guðný Ársælsdóttir og Arnar Þór Sigurðsson, voru þá nítján og tuttugu ára. Þjóðskáldið sagði að börn barna væru gæfufólk; ég þræti ekki fyrir það! Pabbi minn var ansi sprækur á þessum árum og ég á hálfsystir sem er rétt fjórum mánuðum yngri en ég. Hún heitir Ólöf og er gjörgæslulæknir í Svíþjóð. Þangað flutti pabbi þegar ég var kornabarn og eignaðist síðan Rakel systir mína sem er afbrotafræðingur í Stokkhólmi. Ég ólst hins vegar upp hjá mömmu og stjúpföður mínum Róberti Júlíussyni. Þau eignuðust líka tvær dætur; Áslaugu leikskólakennara og Öldu þroskaþjálfa og félagsráðgjafa. Við bjuggum um skamma hríð í Ólafsvík, þar sem stjúpi minn átti stóra fjölskyldu, en við fluttum síðan á Heiðarbrautina eins og hún var þá kölluð. Þar var það mynstur sem helst einkennir móðurfjölskyldu mína: Við þurfum helst að vera alveg ofan í hvert öðru og gera allt saman. Helga Jóna, systir mömmu, og Þráinn Ólafs, maðurinn hennar, bjuggu nefnilega á neðri hæðinni á Heiðarbrautinni. Um sex ára aldur fluttum við á Grenigrundina og Helga og Þráinn bjuggu ská á móti. Ég gæti alveg trúað því að það sé stundum flókið fyrir fólk að giftast inn í svona fjölskyldu sem er alltaf saman, en það er ómetanlegt fyrir barn að alast upp við þessar aðstæður. Amma Heiða og afi Ársæll bjuggu lengi á Brekkubrautinni og voru miðpunktar í lífi okkar barnabarnanna. Ekki síður eftir að þau fluttu upp í Espigrund við hliðina á Grundaskóla, þó ég hafi sjálfur alltaf verið í Brekkubæjarskóla.“

**Busavíxla í FVA. Ársæll og Alexander Högnason fremstir í flokki.**

Afi var utan við sig

Ársæll segist líka hafa verið í góður sambandi við föðurömmu sína og -afa, Valgerði Þórólfsdóttur og Sigurð Arnmundsson. „Þau bjuggu á Háholtinu. Þar kom ég oft við á unglingsárunum þegar ég var á Þekjunni og síðar í Fjölbraut. Afi var sérstakur karl eins og eldri Akurnesingar muna eftir. Hann var bátasmiður og rak um tíma Knörr með Jóhanni Ársælssyni. Hann var líka mikill grúskari og bjástraði við að smíða flugvélar og flugbáta í bílskúrnum heima. Það er reyndar ekki alveg ljóst hvort þessi apparöt hafi flogið einhver ósköp en hann var frjór og forvitinn maður. Afi Siggi var hins vegar svolítið utan við sig. Ein saga af honum var þannig að hjónarúmið var í einhverju ólagi þannig að hann tók það í sundur og fór með inn í bílskúr til þess að laga það. Svo leið og beið og aldrei fékk amma Valla hjónarúmið sitt til baka. En einn daginn kom hún heim og mætti afa skælbrosandi í ganginum. Svo leiddi hann ömmu inn í stofu og sýndi henni stoltur afar vel smíðaðar hillur sem hann hafi útbúið. Þá hafði hann sumsé fundið þetta fína efni út í skúr og ákveðið að gera eitthvað fallegt úr því, en steingleymt að þetta voru fjalirnar úr hjónarúminu.“

Ársæll segir að afi sinn hafi fengið MND upp úr fimmtugu. „Ég man að þá var sagt að það væru tveir einstaklingar á Íslandi með þennan sjúkdóm. Miðað við hversu margir eru með hann núna finnst mér ólíklegt að það standist. Kannski hefur þetta verið svona illa greint á þessum tíma. Afi dó 61 árs. Ég var 17 ára og þetta hafði mikil áhrif á mig. Ég hafði verið duglegur að heimsækja hann á spítalann og hafði reynt að aðstoða ömmu svolítið þegar hún var með hann heima. Þetta var langt og erfitt ferli. Síðan þá hefur þessi sjúkdómur því miður haldið áfram að höggva skörð í föðurfjölskyldu mína.“

**Ársæll ásamt eiginkonu sinni, Guðríði Ólafsdóttur, við Hornbjargsvita.**

Fjarvistarmet sem enn eru óslegin

Alla tíð hefur Ársæll verið vinamargur. „Ég hef alltaf átt marga og góða vini. Eiginlega á ég of mikið af góðum vinum, því það er eiginlega hálfgerð græðgi að eiga svo marga að maður geti ekki sinnt þeim almennilega. Fyrstu vinirnir voru af Heiðarbrautinni; Rafn Guðlaugsson og Sigurður Ingvarsson. Það voru góðir drengir. Þegar ég fór í barnaskólann og flutti upp í Nýja hverfi þá kynntist ég enn fleiri krökkum. Ég hef alltaf haft gaman af allskonar sprelli og performans. Við Jón Bjarni Baldursson, Alexander Högnason og Stefán Viðarsson vorum óþreytandi að búa til skemmtiatriði á bekkjarkvöldum. Ég var líka alltaf að gefa út einhver skólablöð með Árna Lilliendahl vini mínum. Svo tók ég þátt í nokkrum uppsetningum með Skagaleikflokknum. Þetta varð svo nánast stjórnlaust þegar ég byrjaði í Fjölbraut því þá var svo ótrúlega margt skemmtilegt í boði í félagslífinu. Enda setti ég tvö fjarvistarmet sem ég held að hafi enn ekki verið slegin! Undarlegt því ég var samt alltaf í skólanum; bara ekki inn í kennslustofu. Ég var í leiklistarklúbbnum, tónlistarklúbbnum, kvikmyndaklúbbnum, ræðuliðinu, ritstjórn og svo framvegis. Svo var ég í stjórn Nemendafélagsins með vinum mínum Erni Gunnarssyni og Níelsi Finsen. Þar var ég reyndar líka strax sem busi. Fyrir utan þetta allt saman var ég svo mjög upptekinn af myndlist – var sífellt teiknandi og málandi. Svo hékk ég talsvert niður á Bæjarblaðinu hjá Haraldi Bjarnasyni frænda mínum og seinna á Skagablaðinu hjá þeim Sigurði Sverrissyni og Árna Árnasyni. Þegar ég horfi til baka þá get ég ekki annað sagt en að þetta hafi verið frábær menntun. Ekki kannski til að standast próf, en klárlega til þess að takast á við lífið.“

**Með æskuvinunum í Þorláksmessuskötu. F.v: Níels Bjarki Finsen, Ársæll, Örn Gunnarsson og Stefán Þorvaldsson.**

Fjölmörg áhugamál

Ársæll segist hafa þá ónáttúru að hafa áhuga á öllu. „Kannski hef ég það frá afa mínum Sigurði. Það er bókstaflega ekkert sem mér finnst ekki áhugavert. Mér finnst fátt skemmtilegra en sjá hvernig hlutir, og reyndar fólk líka, virka. Ég átti hins vegar mjög erfitt með að sitja kyrr og þegja, kannski einkum að þegja, þegar ég var yngri. Þannig að skólagangan var stundum snúin. Áhugamálin voru svo mörg, eiginlega óteljandi. Svo eftir því sem maður eldist þarf hreyfingin að skipa stærri sess og ég geng mjög mikið, bæði daglega með hundinn minn en ég hef líka verið duglegur í fjallamennsku í nokkuð mörg ár. Það er eiginlega besta sport sem hugsast getur og er nærandi fyrir sál og líkama. Níels vinur minn dró mig í Karlakór Kópavogs fyrir nokkrum árum og í tengslum við það hef ég verið í söngnámi hjá Viðari Gunnarssyni óperusöngvara og Ólsara. Það fer engum sögum af hæfileikum mínum, en þetta er ótrúlega skemmtilegt. Það er mjög mikilvægt að eiga sér áhugamál sem maður stundar bara ánægjunnar vegna, en ekki til þess að ná árangri eða að verða góður. Ég tek enn skorpur í að teikna og mála. Það sama á við þar; getan er talsvert minni en áhuginn. Það er bara svo gott að sitja með pensil eða blýant og gleyma sér tímunum saman.“

Áhugamál Ársæls hafa fengið meira rými nú á allra síðustu árum. „Ég á sjálfur fjögur börn og þau hafa vitanlega átt stærsta rýmið í mínu lífi. Nú eru þau öll fullorðið fólk. Elsta dóttir mín Agnes starfar sem myndlistarkona og er sjálf orðin foreldri. Katla er leikhúsfræðingur og heldur úti gagnrýni á RUV og skrifar í Heimildina. Einkasonurinn Atli, sem Skagamenn muna vonandi eftir sem drengnum sem sigraði Gettu betur tvö ár í röð íklæddur ÍA-treyju frá Hadda Ingólfs, er að hefja háskólanám. Yngsta dóttirin Matthildur er svo í Kvennaskólanum. Þó að þau hafi aldrei búið á Skaganum þá eru þau miklir Skagamenn og eru til dæmis dugleg að koma með mér á fótboltaleiki. Enda hittir maður fleiri ættingja og vini þar heldur en í meðalstórri fermingarveislu.“

Snemma í vinnu

Í dag starfar Ársæll sem prófessor á Íþrótta- og heilsufræðisviði við Háskóla Íslands, auk þess að skrifa bækur og vísindagreinar. „Fyrsta launaða vinnan var hjá Sigga á Steinsstöðum. Ætli ég hafi ekki verið sex ára. Við vorum þarna tveir; ég og Bjarni Ármanns jafnaldri minn og Siggi fann eitthvað fyrir okkur að gera í gróðurreitunum. Ég var nú sennilega til lítils gagns en ég man að mér fannst Bjarni mjög duglegur enda þvottekta sveitadrengur og kunni að vinna. Svo fékk ég að bera út Dagblaðið fyrir Buggu frænku mína. Á því byrjaði ég átta ára gamall og ég fékk allt hverfið austan við Skagabrautina. Sem hentaði vel því þá var fjölskyldan flutt á Grenigrundina og þetta var svo sem bara í leiðinni heim úr Brekkubæjarskóla. Alþýðublaðið fylgdi með til tveggja áskrifenda; Skúla formanns Verkalýðsfélagsins og Berta múrara. Það voru fínir karlar,“ segir Ársæll.

Til starfa í sumarbúðum í Reykjadal

Svo segist hann hafa grautast í Vinnuskólanum eins og gekk og gerðist. „Ég fékk líka vinnu á Eyrinni og svo í múrverki í Ólafsvík. Á átjánda ári byrjaði ég svo að vinna í sumarbúðum Styrktarfélags lamaðra og fatlaðra í Reykjadal. Það var mikið gæfuspor. Og auðvitað var það mútta gamla sem lét það gerast. Hún sá auglýsingu í blaði og sótti um fyrir mig vitandi að þetta ætti vel við mig. Enda vann ég þar í tíu sumur, varð forstöðumaður og síðan formaður félagsins. Mikill fjöldi náinna ættingja minna fylgdi mér síðar meir og Alda systir mín var forstöðukona í mörg ár og sat einnig í stjórn félagsins. Það er enginn vafi í mínum huga að þetta starf hefur gert mig að mun skárri manneskju. Nú er Atli sonur minn að vinna þarna þannig að ég fæ að heimsækja gamlar slóðir reglulega.“

Sjómennskan var besti skólinn

Ársæll útskrifaðist sem stúdent frá Fjölbrautaskóla Vesturlands árið 1988 og vissi ekkert hvað hann ætlaði að gera, við tóku krókaleiðir til náms. „Stefán Þorvaldsson vinur minn ætlaði í læknisfræði og ég hafði svo sem áhuga á því að vinna með fólki og fannst góð hugmynd að fylgja honum. Stúdentsprófið mitt var hins vegar af félagsfræðibraut og það var ekki fengið með miklum metnaði af minni hálfu. Þannig að augljóslega var duglítill stúdent með engan undirbúning í raungreinum og náttúrufræði ekki að fara að gera garðinn frægan. Enda var ég fljótlega kominn á sjó á Ólafsvík. Þar fékk ég pláss hjá Kidda Dóra á henni Matthildi. Það var besti skóli sem ég hefði getað komist í á þeim tíma. Þegar ég fór aftur í háskólann lá leið mín í sálfræðina sem mér fannst heillandi, sérstaklega allt sem viðkom starfsemi heilans. Ég tók í framhaldinu meistarapróf í taugalífeðlisfræði sem var talsvert strembið því mig skorti allan undirbúning. En ég var orðinn talsvert agaðri í vinnubrögðum og áhuginn fleytti mér ansi langt. Ég vann við augnrannsóknir í nokkuð mörg ár, starfaði hjá alþjóðlegum lyfjafyrirtækjum og endaði svo hjá Háskólanum á Akureyri. Ég lauk doktorsprófi í faraldsfræði og gerðist prófessor í sálfræði. Þetta er ekta ferill fyrir mann sem hefur áhuga á öllu!“

Ársæll segir að eftir það hafi hann farið að leggja stund á rannsóknir á heilsu og líðan barna og unglinga. „Ég stýrði þátttöku Íslands í tveimur risavöxnum alþjóðlegum rannsóknum á þessu sviði þar til nýverið. Árið 2017 fluttum við frá Akureyri og suður í sollinn og ég fékk stöðu við Menntavísindasvið Háskóla Íslands, fyrst í tómstunda- og félagsmálafræði, en fyrir tveimur árum varð ég prófessor í íþrótta- og heilsufræði. Starf mitt skiptist nokkuð jafnt annars vegar í kennslu og hins vegar í rannsóknir. Þetta er draumur grúskarans. Maður fær að búa til nýja þekkingu og kynna það besta og nýjasta fyrir fagmönnum framtíðarinnar.“

**Sumar á sólarströnd. Ársæll ásamt Guðríði Ólafsdóttur eiginkonu sinni og Matthildi dóttur þeirra.**

Að eiga samtal við uppalendur

Verkefnið „Listin að vera leiðinlegt foreldri,“ hefur vakið verðskuldaða athygli og þau uppeldisráð sem Ársæll gefur þar uppalendum. „Það er pínulítill pabbabrandari í þessu. Ég hef auðvitað átt fjögur börn, unnið lengi með börnum og rannsakað aðstæður og líðan þeirra. Mig langaði til þess að miðla reynslu minni til almennings. Það er gaman að skrifa greinar í erlend vísindarit en það er ekki síður skemmtilegt að eiga samtal við uppalendur um þessi mál. Mér hefur fundist foreldrar vera svolítið týndir í sínu hlutverki. Það eru allskonar kenningar og hugmyndir í gangi. Sumar eru góðar en í foreldrahlutverkið þarf líka góðan skammt af heilbrigðri skynsemi.

Ég held að stundum séum við of upptekin af því að auðvelda börnum okkar lífið. Og hvernig á annað að vera,“ spyr Ársæll. „Okkur þykir svo óendanlega vænt um börnin. En málið er að hlutverk foreldra er fyrst og fremst að undirbúa börnin sín fyrir lífið. Og lífið er alltaf erfitt. Það er skemmtilegt og gefandi líka, en alltaf flókið og erfitt í bland. Í mínum huga er tvennt sem við þurfum að gera: Við þurfum að setja börnunum okkar mörk og við þurfum að kenna þeim að setja öðru fólki mörk. Inn í þetta fléttast svo aðrir hlutir eins og það að vera sjálfstæður, góður og tillitssamur. Þetta er engum meðfætt heldur þurfum við foreldrarnir að kenna þessa þætti. Skólinn hjálpar til en þetta er samt á ábyrgð foreldranna. Þess vegna tala ég mikið um aga. Hugtak sem margir hafa óbeit á. Oft af góðri ástæðu. Agi fyrir mér er að kunna að taka tillit. Og þegar við erum að aga börn erum við að kenna þeim hvernig best er að hegða sér í samfélagi við aðra. Maður þarf að setja sjálfum sér og öðrum mörk. Eins og heimspekingurinn,“ segir Ársæll Már Arnarsson að endingu.