Árshátíð sauðfjárbænda í Dölum

Í byrjun vetrar ár hvert halda fjárbændur í Dalasýslu sína árshátíð. Af gangi himintungla þá er vetrarbyrjun á líkum tíma á hverju ári. Það er aðalástæða þess að héraðssýningu lambhrúta þar í héraði var í ár eins og stundum áður síðasta yfirlitssýning lambhrúta á Vesturlandi haustið 2025. Héraðssýningar hrúta eiga sér lengri sögu í sýslunni en lambhrútasýningarnar. Þetta form sýningahalds tók félagið upp fljótt eftir aldamót þegar félaginu var stýrt af Ásmundi Einari Daðasyni sem þá var til heimilis á Lambeyrum hjá afa sínum og föður. Eitthvað samráð um framkvæmd sýningarinnar hafði Ásmundur við Lárus Birgisson ráðunaut BSVL í Borgarnesi og mig og mögulega aðstoðaði Friðrik Jónsson ráðunautur okkur einnig. Vegna reglna sem Sigurður Sigurðarson dýralækni hafði látið Sauðfjársjúkdómanefnd samþykkja og með hliðsjón af samskonar sýningahaldi sem Snæfellingar tóku upp fyrr sama haust var ákveðið að hafa sýningahaldið tvískipt eftir varnarhólfum, sem voru og eru tvö í sýslunni fyrir utan Kleifa í Gilsfirði sem þá voru fjárlaus jörð í eyði þó að öld fyrr hefði þar verið þekktasta fjárræktarbú landsins og seldir kynbótahrútar þaðan um nánast allt land. Torfi Bjarnason var byrjaður skólahald í Ólafsdal næsta bæ við Kleifa og átti fé af Kleifastofni sem létti undir hrútasölu þaðan.

Nú báru sýningarnar uppá 24. október kl 18 í suðurhólfinu og klukkan 11 árdegis daginn eftir fyrir norðan. Fyrir sunnan kom fólk og fénaður saman á Háafella því búi sem á sér lengsta samfellda ræktunarsögu í suðurhólfinu, en þar hafa sýningar færst milli góðbúanna. Norðan girðingar eru hins vegar sýningastaður síðustu ár í Reiðhöllinni í Búðardal. Þar er þetta orðið ársfagnaður sem aðeins snýst að hluta um bestu lambhrútana. Aðstaða til sýningahalds á báðum stöðum eins og best varð á kosið aðeins kynnir sýningarinnar stóðs tæplega samanburð við síðasta ár þegar sjónvarpsstjarnan, bóndinn og skólastjórinn Sigurbjörn Árni gegndi því hlutverki. Laugaskóli varð í ár 100 ára þessa daga þannig að hann sagðist vera löglega forfallaður. Dómarar voru frá RML þau Anja Mager bóndi á Dýrastöðum og Sigvaldi Jónsson í Hægindi, mjög traustir dómarar. Ekki þótti rétt að bæta við Íslandsmeistaranum frá 2024 í hrútadómum vegna hagsmunatengsla við sýningagripina. Til fyrirmyndar eins og ávallt var ljósrituð sýningaskrá full af upplýsingum um nánast alla sýningahrúta, aðeins tveir bættust við.

Þegar þessar sýningar hófust í Dölum var þátttaka þar meiri en nokkur dæmi voru um annars staðar á landinu, síðan Austfirðingar hættu að sýna afkvæmahópa hrúta og áa auk hrútanna á héraðssýningum. Þegar Dalamenn byrjuðu sýningahald lambhrúta mættu fjáreigendur frá mun fleiri bæjum en nú með mikið á annað hundruð hrúta. Þátttaka hefur ætíð verið talsvert meiri norðan girðingar þó að hlutfallslegur munur á fjárfjölda hafi áreiðanlega ekki verið tilsvarandi. Hyrndu hrútarnir hafa ávallt verið flestir og útilokað að meta samband milli sýningaþátttöku hópanna og raunverulegan fjárfjölda í hverjum flokki á svæðinu. Áberandi er samt hve gæði milli flokka hafa breyst. Mislitu lömbin hafa tvímælalaust tekið mestum hlutfallslegum framförum. Í byrjun var þetta hálfgert rusl að mestu, en nú eru þetta úrvalslömb allt og grár hrútur frá Háafelli stóð efstur á síðasta ári. Kollóttu hrútarnir hafa oft verið fæstir eins og núna en frá upphafi verið þar glæsigripir.

Lítum aðeins á tölur um þátttöku. Núna voru sýndir hrútar um 90 en hlutur sunnanmanna vaxandi eða yfir 40% sýndra hrúta. Hyrndu hrútarnir vel yfir helming og mislitu hrútarnir yfir fjórðung og þeir kollóttu aðeins um fimmtungur, sérstaklega var hlutur þeirra sunnan girðingar slakur. Þar var hann á tímabili aðeins lömb frá Dunki og Sauðafelli. Aðeins var stundum um að ferhyrndir hrútar mættu. Þó að þeir hafi aldrei vakið hrifningu mína þá eru þeir skemmtileg tilbreyting. Nefni samt að í hópi skrautlamba voru tvö ferukollótt lömb.

Þessar sýningar held ég gefi aðeins hugmynd um gang ræktunarátaka í starfinu. Það mikilvægasta nokkru sinni er nú í gangi sem er útrýming riðuveiki með ARR geninu. Það hófst 2022 með hrútunum frá Þernunesi og síðan á síðasta ári með fimm hrútum frá Vífilsdal auk fjölda afkomenda Þernuneshrútanna. Það var sýnt fram á erlendis fyrir aldamót að með ARR geninu var mögulegt að eyða riðunni.

Hliðstætt átak var gert hér á landi fyrir áratugum, sem lauk fyrir hálfri öld, sem var útrýming mæðiveikinnar, sem reyndist Dalamönnum erfiðari en öðrum og síðustu fjárskiptin vegna hennar 1963 í Suður-Dölum. Mætti því ætla að þeir hefðu lært sína lexíu. Samkvæmt tölum frá sýningunni núna virðast þeir annað hvort gleymnir eða tornæmir. Bændum er boðin styrkur til arfgerðagreininga en samkvæmt sýningaskránni er aðeins rúmur helmingur lambanna með greiningu. Af sýndum lömbum eru aðeins um 20% ARR sem verður að teljast falleinkunn. Hér skrifaði ég lof um Bjarna á Leiðólfsstöðum sem samkvæmt sýningaskrá átti tvo arfhreina ARR lambhrúta á sýningunni og var þannig orðinn frelsari Dalamanna en rak þá augun í aldur mæðranna þannig að nánari skoðun sýndi misskráningu í sýningaskrá þannig að Bjarni tekur ekki að sér frelsarahlutverkið þetta haustið. Þessi árangur fyrir áður eitt aðalsauðfjársjúkdómahérað landsins er að mínu viti óviðunandi. Vonandi vakna menn af Þyrnirósarsvefni í vetur vegna þess að markmiðið um aðeins arfhreina ARR hrúta ásetta á ræktunarbúum landsins 2026 er fyllilega raunhæft. Bjarni mætir vonandi upprisinn næsta haust með arfhreina hrúta.

Vegna þess að röðun hrúta er sameiginleg fyrir báðar sýningarnar eru hlutverk dómaranna vandasamara en á öðrum sýningum. Þetta leystu þau með prýði og betur en við Lárus stundum áður. Eins og á hinum sýningunum á Vesturlandi var haustmeðferð hrútanna betri en nokkru sinni sem áreiðanlega auðveldaði dómsstörfin. Vegna kulvísi minnar var viðvera minni á sýningunni en æskilegt hefði verið en vona samt að ég hafi verið með þokkalega mynd af bestu hrútunum.

**Dómararnir Sigvaldi og Anja ráða ráðum sínum á hrútasýningunni á Háafelli. Bak við Sigvalda stendur greinarhöfundur, Jón Viðar Jónmundsson. Ljósm. Steinþór Logi**

Sýningin á Háafelli

Þegar hefur nokkuð af upplýsingum um sýninguna komið fram. Sný mér því beint að hrútunum.

Vegna heimsku minnar og myrkurs urðum við Guðbrandur Sverrisson áður bóndi á Bassastöðum, sem kom með mér til að sjá yfirburðagripi frá hans gamla fé sem víða eru miklir á þessum sýningunum, renndum við að fjárhúsunum á Háafelli þegar dómum mislitu lambanna var að ljúka. Dómararnir höfðu þá valið fimm bestu hrútlömbin sem voru öðru vísi en hvít að lit. Skoðaði þrjá þeirra sem samkvæmt sýningaskránni virtust álitlegastir. Sigurður Jökulsson á Vatni átti þarna tvö svört hyrnd lömb sem voru tvílembingarnir undan TólfGránu og faðirinn Ás frá Birgi í Bæ. Fram í ættir Hestsfé, sem Sigurður hefur verið flestum öðrum duglegri að sækja til kynbóta. Þetta voru vænir hrútar og sérlega vel gerðir, jafnvaxnir og vel holdfylltir og Sigga til sóma. Annar þeirra 5054 var dæmdur besta dökka lambið í Dölum haustið 2025. Þá var Guðbrandur Þorkelsson í Skörðum með lamb hyrnt og arnhöfðótt sem var ákaflega jafnvaxið og vel gert með þykkan bakvöðva og sérstaklega prútt á velli. Dómurunum þótti hrúturinn einnig glæsilegum og settu hann í 3. sæti allra dökku hrútlambanna í Dölum haustið 2025. Að baki hrútnum eins og flestum er Hestsfé, m.a. gegnum Fúsalæk og Hægindi.

Kollóttu hrútarnir voru aðeins sex. Fannst dómurunum óþarfi að setja eitt í skammarkrókinn. Þetta voru ákaflega vænir hrútar og vel gerðir án þess að nokkur þeirra heillaði sérstaklega. Jákvætt var að hlutfall ARR hrúta var hærra en í öðrum hópum sýningarinnar.

Hyrndu hrútarnir voru langflestir og þar var bestu hrútana að finna. Mesta athygli vakti 497 sem Birgir Baldursson í Bæ átti. Þetta var gríðarvænn hrútur, sérstaklega breiðvaxinn, frábærlega vel vaxinn og vöðvaður. Helst mætti benda á að bollengd var tæplega mikið umfram meðallag. Í ættum hrútsins er talsvert blóð frá Hundadal og Hestsfé lengra aftur. Fróðlegt væri að kanna hvort fleiri hrútar úr suðurhólfinu en því nyrðra hafi hreppt toppsætið á þessum sýningum frá byrjun þó að keppendur þaðan hafi ávallt verið færri. Ég man þrjú síðustu ár sem ég hef skrifað um í Skessuhorn. Hrúturinn hans Baldurs bættist nú sem sá þriðji frá þrem síðustu árum í hópinn. Vona að hann verði þeim tveim öðrum langlífari, sem báðir gáfu upp öndina skömmu eftir héraðssýningu. Þá var 5061 hjá Sigurði á Vatni gammur vænn, bollangur, bakþykkur og glæsikind um flest. Gen hans mikið frá Hesti þó að þau flæktust norður í Axarfjörð hjá föður hans. Eins og ávallt komu úrvalslömb frá Valberg og Siggu í Stóra-Vatnshorni og 22 dæmdur bestur þeirra mjög jafnvel gerður hrútur og tveir ARR hrútar að auki. 22 var í móðurætt útaf Dólgi frá Víðikeri.

Að auki voru sýnd nokkrar fallegar skrautgimbrar sem sagt verður frá þegar segir frá verðlaunaveitingum í Reiðhöllinni. Margmenni var og drukkinn mikill bjór og allmargir skoðuðu lambhrútana.

Besti lambhrútur Dalasýslu var að mati dómaranna hrútur númer 497 frá Bæ en hann stigaðist fyrr í haust 90 stig eða eftirfarandi: 63 kg, 37 mm bakvöðva, 4,0 fitu, 4,5 lögun, 109 fótlegg, 8 haus og fætur, 9,5 fyrir háls og herðar, bringu og útlögur, bak og malir, 19 fyrir læri, 8,5 fyrir ull og samræmi. Í umsögn dómaranna sögðu þau gripinn mjög holdfylltan, vel hvítan og glæsilegan grip á velli. Ljósm. Steinþór Logi

Hátíðin í Reiðhöllinni

Þar var byrjað á lambhrútasýningunni strax klukkan 11 samkvæmt hefðbundinni dagskrá þó að endanleg úrslit væru tilkynnt síðar á hátíðinni. Hún var með þéttskipaða dagskrá, sem ég reyni eitthvað að segja frá en þar bar hæst Íslandsmeistaramót í rúningi auk verðlaunaafhendinga fyrir eitt og annað en þar er hugmyndaflug FSD mikið.

Lömbin í höllinni voru dregin fyrir dómara í sömu röð og á fyrri sýningum. Þó að flokkurinn væri einnig auglýstur fyrir ferhyrnda hrúta var enginn með fjögur horn en allir dökkir eða tvílitir. Af hrútunum frá Leiðólfsstöðum voru tveir mjög þungir og sterkbyggðir aðeins háir til hnésins. Efst stóð lamb 237 frá Magnússkógum 2 lágfætt, vel gert með þykkan bakvöðva og fyllt læri. Hrútum þessum var skipað 2. af mislitum lambhrútum í Dölum í haust. Þessi fallegi hrútur mikið sæðingalamb sonur Frosta frá Ásgarði og móðirin undan Kurdó frá Sveinungsvík, sem bar nafn sem ég hef aldrei skilið.

Kollótti hópurinn taldi mun fleiri lömb en samskonar hópur sunnan girðingar og margir föngulegir gripir. Nú voru bændur á Kjarláksvöllum mættir með hrúta eftir nokkurra ára hlé. Hrútur 21 þótti mér mjög jafnvaxinn, holdgóður og vel gerður. Hrútur 530 í Litla-Holti var lágfættur, jafnvaxinn, vel gerður og bakþykkur og dæmdur besti kollótti lambhrúturinn í Dölum þetta haustið. Hann er mikið ættaður frá öðrum búum. Þá skal nefna þrjá hrúta frá Magnússkógum sem voru blanda af hálf- og albræðrum allir undan Elliða frá Heydalsá og allir því ARR hrútar. Allt voru þetta vörpulegir og vel gerðir hrútar og 19 sem var læramestur skipaði 2. sæti í sýslunni fylgt í því 3. af 71. Hrútur 14 á Skerðingsstöðum lét ekki mikið yfir sér en var mjög vel gerður, jafn, lágfættur og holdgóður. Nefni síðast úr þessum flokki, 53, sem Hermann Karlsson á Stóra-Múla átti traustlegan og sterkvaxinn, vel gerðan.

Eins og fyrir sunnan girðingu var hyrndi hópurinn með flest lömb og sum hvað athyglisverðustu. Hrútur 31 á Geirmundarstöðum var athyglisverðastur. Feikivænn, bollangur með eintaklega þykkan og vel lagaðan bakvöðva, sterkvaxinn glæsikind en full mikið af gulum hárum í ull. Hann var dæmdur 2. í röð hyrndra hrúta í sýslunni. Þessi snillingur rekur ættir að Hesti í báðar ættir, Köggull fyrstur í föðurætt en Rammi í móðurætt. Hrútur 855 á Leiðólfsstöðum var rakin holdakind, jafn og vel gerður. 215 í Magnússkógum 3 var sérstaklega sterkur í lærum. Hrútur 145 frá Rauðbarðaholti átti að mínu viti að vekja meiri athygli dómara, bollangur, rígvænn og holdmikill og öflugur í lærum en hefði mátt vera bakþykkri miðað við þá albestu. Ættir hans lágu í föðurætt til Glóins frá Stóra-Vatnshorni og Lóma frá Svínafelli í Öræfum í móðurættt. Lómi var lengi notaður í Rauðbarðaholti þar til að á gamalsaldri flutti hann á sæðingastöðina hjá Sveini Sigurmundssyni sem er í Þorleifskoti við bæjarmörk Selfoss og dó Lómi þar. Gísli Þórðarson á Spágilsstöðum mætti eins og ávallt með glæsilega hyrnda hrúta. Tveir synir Bruna frá Teigi í Fljótshlíð fundust mér sérlega glæsilegri en sá betri, 33, því miður ekki ARR. Að lokum skal nefndur 5018 í Stórholti mjög glæsilegt, jafnvaxið, vel gert, vöðvaþykkt lamb sem dæmt var 3. sæti hyrndu lambhrútanna í Dalasýslu haustið 2025. Því miður er hann ekki ARR hrútur þó að hann sé sonur Karra frá Hreiðri en það er nýbýli frá Raftholti. Fáfnir frá Mýrum 2 á Heggsstaðanesi birtist fljótt í báðum ættum Stórholtshrútsins

Þessi lambhrútasýning bar glæsilegri fjárrækt í hólfinu gott vitni. Eins og ávallt voru mjög öflug fjárbú sem ekki sýndu hrúta að þessu sinni og saknaði ég þar mest Ásgarðs og Svarfhóls. Gildi samkomu eins og þessarar verður mest með almennri þátttöku fjárræktendanna.

Eins og áður segir þá var mjög fjölbreytt dagskrá til viðbótar hrútasýningunni. Félagið sjálft hefur gengist fyrir ljósmyndasamkeppni tengdri sauðfé árlega. Ég er ekki listagagnrýnandi þannig að ég geri ekki tilraun til að lýsa bestu myndunum sem eru frábærar og vona að ritstjóri Skessuhorns fái einhverjar þeirra til að skreyta síður blaðsins. Eins og ávallt var mjög mikil þátttakenda listafólks í þessari keppni.

Á báðum sýningastöðum var sýning skrautlamba. Hvernig dómarar dæma þar reyni ég ekki að útskýra enda aukaatriði. Gimbrarnar voru allar tvílitar og tvær ferukollóttar. Góð þátttaka var á báðum sýningum og sýningagimbrarnar mikið augnayndi og vöktu athygli ungra sýnenda og sýningargesta. Efsta sætið féll í hlut 983 frá Magnússkógum 3 sem var önnur sú ferukollótta með fallegan brúsk eins og oft hjá slíkum lömbum. Í öðru sæti var 61 á Sauðafelli. Þetta var ákaflega tígurleg forystukind en á Sauðafelli er stofn af úrvalsgóðu forystufé. Man þar einn glæsilegast hrút af því fjárkyni, fallega móarnhosóttan og klashyrndan sem er ákaflega sjaldséð form horna hjá sauðfé, sem ég hef séð hér á landi.

Dalamenn eru jafnréttissinnar og tryggja þátttöku gimbranna með að verðlauna þær gimbrar sem mesta yfirburði hafa sýnt í gimbraskoðunum í héraðinu fyrr um haustið. Það gera þeir eftir sérstakri formúlu sem samþættir mælingar og mat eiginleika. Þarna komu fram ekki minni glæsigripir en hrútarnir þó að sýningargestir nytu aðeins dóma þeirra á sýningatjaldi. Efsta sætið skipaði 1902 í Ásgarði sem var enn eitt yfirburðalambið undan Garpi frá Ytri-Skógum en hún mældist með 40mm bakvöðvaþykkt sem mælingamaðurinn gaf hæstu einkunn 5 fyrir lögun og dómarinn gaf 18,5 fyrir lærahold, sem þykir afbragðsgott. Í næstu tveim sætum fylgdu tvær glæsilegar valkyrjur frá Geirmundarstöðum á Skarðsströnd þar sem Heljarskinn byggði bæ forðum.

Önnur kvennakeppni á sýningum Dalamanna er að þeir verðlauna bestu fimm vetra á héraðsins hverju sinni. Í þeirri keppni er BLUP kynbótamat ánna í FJARVIS reiknað í heildareinkunn sem er aðeins einfaldari sjálfum BLUP útreikningunum. Þar stóð efst að þessu sinni 20-057 á Háafelli mikil afurðaskjóða dóttir Mjölnis frá Efri-Fitjum. Sjónarmun á eftir kom 20-037 á Sauðafelli og í framhaldinu fleiri yfirburðaær vítt úr Dölum.

Þá er komið að aðalkeppni hátíðarinnar sem er Íslandsmeistaramót í rúningi. Ekki samt að rýja menn inn að skinni heldur að taka ull af ám með fjárklippum. Þessu öllu stjórnaði Guðmundur Hallgrímsson líka þekktur af mörgum sem ráðsmaður skólabúsins á Hvanneyri fyrr á árum. Hann stjórnaði þessu af snilld eins og oft áður en Bjarni á Leiðólfsstöðum bjargaði málum með að lána ær til að rýja. Þarna atti kappi nær tugur manna sem átti m.a. að forðast að úthella blóði ánna hans Bjarna og gekk það vel. Talsverður munur var á vinnubrögðum og flýti keppenda við rúningin. Þegar öllum útreikningum lauk stóðu í tveim efstu sætum sömu kappar og á síðasta ári. Báðir utanhéraðsmenn, Pétur Snær Ómarsson bóndi á Hrísum í Flókadal, Íslandsmeistari líkt og 2024, og honum næstur Ármann Jóhannsson sem býr með föður sínum í Laxárdal í Hrútafirði.

Í þessu verðlaunahófi öllu var Baldur í Bæ kallaður upp á pall til að taka á móti farandgripnum góða sem BSD gaf til héraðssýningaverðlauna fyrir meira en sex áratugum fyrir hrútinn, 497, sem dæmdur var sá besti í sínum aldursflokki haustið 2025. Þetta er fögur útskorin bók sem í er að finna miklar heimildir um héraðssýningar í sýslunni alveg frá 1964.

Öll fór hátíðin fram með einstökum glæsibrag og á FSD lof skilið fyrir líkt og áður. Ekki get ég gefið upp kílóavigt verðlaunaskjala, bikara og skyldra gripa sem sumir þurftu að burðast með heim af hátíðinni. Margt af þessu er það listilega gert að það sómir sér vel á stofuveggjum næstu ár. Hafi FSD þökk fyrir miklar og góðar samkomur sínar.

Jón Viðar Jónmundsson

Lambhrútasýningar á Vesturlandi haustið 2025 – þriðji hluti

Árshátíð sauðfjárbænda í Dölum

Árshátíð sauðfjárbænda í Dölum