Frá upphafi byggðar var frístundabúskapur ríkur þáttur í lífi íbúa

Það var á stilltum og fallegum haustdegi í vikulokin að blaðamaður Skessuhorns mælir sér mót við bræðurna Bjarna Kristinn og Unnstein Þorsteinssyni við fjárhúsin þeirra við Hjarðarholt í Borgarnesi. Á þessum stað úr landi Bjargs byggði Þorsteinn Bjarnason faðir þeirra fjárhús á grunni hermannabragga árið 1967. Steini Bjarna hélt allt upp í ríflega 60 vetrarfóðraðar kindur á búskaparárum sínum. Þeir bræður tóku svo við búinu eftir föður þeirra og hafa haldið kindur sér og fjölskyldum þeirra til ánægju, á liðnum vetri voru þær um þrjátíu. En nú er komið að tímamótum því síðustu kindurnar fara úr Hjarðarholtinu og þar með úr Borgarnesi á næstu dögum. Byggðin í Borgarnesi vex hratt í átt til fjárhúsa þeirra bræðra, einungis nokkrir tugir metra eru í gafl Húsasmiðjunnar og nýja götu er verið að leggja austan við húsin. Bræðurnir segjast hafa tekið þessa ákvörðun nú á eigin forsendum, áður en þeim verði gert af yfirvöldum að yfirgefa svæðið. Yngri og frískari kindurnar fara nú til Þórðar Sigurðssonar frænda þeirra í Leirulækjarseli. Þeir bræður segjast heppnir að geta fengið að heimsækja þessar vinkonur sínar þótt þær fari til nýrra heimkynna vestur á Mýrum. „Það er svo miklu skárra heldur en þurfa að fella þær allar,“ eru þeir sammála um. Allar eru kindur þeirra bræðra mannelskar og kalla þeir þær auðveldlega til sín og gefa þeim brauð eða korn. Þær eru aldar upp við að fá ýmsa matarafganga, allt nema kjöt, staðhæfa þeir. Til marks um hversu mannelskar þær eru fór Unnsteinn inn á Langavatnsdal síðsumars á þessu ári. Sá hann til sauðar langt upp í hlíðum og kallaði hann til sín. Ekki lét sauðurinn segja það sér tvisvar enda von var á brauðbita hjá fóstra. Það urðu fagnaðarfundir.

En samhliða þessum flutningum kindanna úr búi Steina Bjarna og fjölskyldu má segja að um leið ljúki sögu frístundabúskapar í Borgarnesi. Búskapar sem hefur verið snar þáttu í lífi bæjarbúa allt frá upphafi byggðarinnar. Þess ber þó að geta að nú hefur sveitarstjórn ákveðið að breyta skilmálum hesthúsahverfisins við Vallarás þannig að leyfilegt verður að halda kindur í hesthúsahverfinu. Það er hins vegar „langt út í sveit,“ í ljósi þess að efsta hús á tímum fjölmargra frístundabænda í Borgarnesi var lengst af Vírnetshúsið.

Tún Egils Pálssonar á áttunda áratugnum ásamt fjárhúsum og sumarbústað. Litlu ofar sjást tún og fjárhús Þorteins Bjarnasonar. Vinstra megin við þjóðveginn má sjá iðnaðarhverfið við Sólbakka í uppbyggingu, bæinn Kárastaði og athafnasvæði Loftorku á Engjaási. Ljósm. Einar Ingimundarson – Bærinn við brúna, bls. 95.

Margir áttu skepnur

Frá upphafi var Borgarnes skilgreint sem sveitaþorp. Þótt það lægi við sjó var þar engin útgerð. Þorpið fór ekki að breytast fyrr en eftir seinna stríð. Þó svo vera setuliðsins í Borgarnesi hafi breytt mörgu var landbúnaður áfram mikilvægur þáttur í tilveru og afkomu Borgnesinga og tugir smábænda héldu skepnur. Í bókinni Bærinn við brúna, eftir frændurna Egil Ólafsson og Heiðar Lind Hansson, segir svo um landbúnað í Borgarnesi: „Allt frá því að fólk fór að setjast að í Borgarnesi var búskapur snar þáttur í lífi íbúa. Flest heimili voru með skepnur; nokkrar kindur, eina eða tvær kýr og hesta. Það má jafnvel halda því fram að fyrstu Borgnesingarnir hafi flestir verið smábændur sem stunduðu launaða vinnu meðfram búskap. Sumir voru með búskap sem var álíka umfangsmikill og minnstu bú til sveita.“ Búskapur, þótt í smáum stíl væri, kom því til af nauðsyn og auðveldaði heimilisrekstur.

Sáralítið beitiland var innan bæjarmarkanna og því sömdu bændur í Borgarnesi um upprekstur í landi Borghreppinga, kindur Steina Bjarna voru í sumarbeit í landi Hvamms í Norðurárdal. „Sverrir Gíslason bauð pabba að sleppa þeim í land Hvamms og síðan tók Guðmunduur Sverrisson við búskap og svo Sverrir Guðmundsson þannig að það voru þrír ættliðir sem við vorum með kindurnar okkar hjá í Hvammi. Og auk þess sem einhverjir tómstundabændur fóru með fé sitt annað. Til dæmis var Guðmundur Bachmann með sínar kindur hjá Skúla Þórarinssyni í Sanddalstungu í Norðurárdal.,“ segir Bjarni. Megnið af heyforða bænda í Borgarnesi kom sömuleiðis af slægjum annarsstaðar í héraðinu, t.d. á Hvítárvallaengjum og víðar. Borgarneshreppur keypti svo jörðina Hamar undir lok stríðs og vænkaðist heldur hagur frístundabænda við það. Fram kemur í bókinni Bærinn við brúna að þegar mest var hafi Borgnesingar átt um 1300 vetrarfóðraðar kindur, en það mun hafa verið árið 1933.

Liðuðust niður hlíðina eins og foss

En víkjum nú aftur sögunni að Þorteini Bjarnasyni, Steina Bjarna, föður þeirra Unnsteins, Bjarna og Sigurðar elsta bróður þeirra. „Pabbi okkar var alla tíð einstakur dýravinur. Hann ólst upp vestur í Dölum þar sem við eigum stóran frændgarð bæði í föður- og móðurætt. Hann sagði alltaf með áherslu að það ætti enginn að halda skepnur nema fóðra þær vel og vera alltaf góður við þær. Hann sagði okkur að þegar hann var barn vestur í Dölum á bænum Svalhöfða í Laxárdal, á næsta bæ neðan við Sólheima, hafi hann ákveðið að verða bóndi. Það var að hausti sem hann sat á steini sex ára gamall og horfði á féð rekið af fjalli. Þetta var margt fé og liðaðist það niður fjallshlíðina eins og hvítur foss. „Ég ætla að verða fjárflesti bóndi í minni sveit þegar ég verð stór,“ hafði hann þá sagt við fólkið sitt. Pabbi flytur svo í Borgarnes vestan úr Dölum árið 1946 og fer að keyra hjá Verslunarfélagi Borgarfjarðar. Hann fer á undan mömmu sem kemur í Borgarnes í september 1949. Hann var að keyra sláturfé haustið 1952 og hafði beðið með að láta draum sinn rætast meðan hann var að koma undir sig fótunum hér syðra. Pabbi er að sækja fé til Heiðars bónda í Staðarhúsum og sér þá hjá honum gullfallegar tvílembings gimbrar sem hann heillaðist af – og fékk þær keyptar. Þannig má segja að þessi fjárbúskapur hans og síðar okkar bræðra spanni 73 ár,“ segja þeir.

**Steini Bjarna með hrútana sína fyrir framan fjárhúsin, kringum árið 1976-78.**

Náði að verða fjárflesti bóndinn

Steini Bjarna var síðan með kindurnar sínar á nokkrum stöðum í Borgarnesi þangað til byggð voru fjárhús. „Meðal annars var hann með kindurnar sínar í skúr við Egilsgötu 7, sem kallað var Ástríðarhús, en fjölskyldan bjó á Egilsgötu 8. Þá voru þær um tíma í húsnæði þar sem nú er eldhúsið í Landnámssetrinu. Þá gengu þær á daginn í holtinu ofan við þar sem listaverk Bjarna Þórs stendur. Loks var hann um tíma með fé í húsum skammt frá húsum Egils Pálssonar sem þá var með flest fé Borgnesinga, fjárhús og tún þar sem gatan Kvíaholt er nú. Það var svo árið 1967 sem sómahjónin Eggert og Aðalheiður á Bjargi bjóða pabba að byggja sér fjárhús hér á Hjarðarholtinu. Það var notaður grunnur sem setuliðið hafði byggt undir hermannabragga sem búið var að rífa. Pabbi fékk Þórarinn Steingrímsson frá Gljúfurá til að byggja þessi hús og Tóti blessaður stóð sig vel,“ segir Bjarni og Unnsteinn bætir við: „Því það hefur aldrei svo mikið sem losnað ein þakplata á þessum húsum í þá tæpu sjö áratugi sem þau hafa staðið. Þótt fokið hafi járn og klæðningar víða í Borgarnesi í allskyns veðrum, hafa þessi hús staðið allt af sér. Einungis þurft að bæta við nöglum þegar þeir hafa tærst í sundur neðst á klæðingunni undan hlandbruna,“ segja þeir og brosa. „Þarna var pabbi mest með 65 kindur, kvóta og allt fyrir þær. Hann náði því loks, eins og hann hafði heitið sem barn, að verða fjárflesti bóndinn í sinni sveit.“

Móri fer að Bóndhól

Þeir bræður segja að faðir þeirra hafi fengið beitarrétt á flóanum framan við fjárhúsin hjá bændum á Bjargi en hann hafi farið víða til að afla heyja. Smávegis tún voru neðan við húsin, á móts við hringtorgið sem nú er og Sólbakka. Þá hafi hann heyjað í kindurnar inn á Bröttubrekku, um tíma á Desey í landi Brekku og einnig á Hamarsengjunum. Það þurfti því að hafa fyrir heyöflun rétt eins og hjá öðrum frístundabændum í Borgarnesi. Þeir bræður segja að frændfólkið í Bóndhól hafi alla tíð verið föður þeirra og þeim sjálfum innan handar við búskapinn, ekki síst heyskapinn. „Hann Bjössi okkar í Bóndhól fær því mórauða hrútinn,“ segir Bjarni, en téður hrútur er búinn að standa þétt við hlið fóstra sinna og blaðamanns meðan viðtalið fer fram. Spakur með eindæmum, meðan hvítkollótti hrúturinn úr heimaræktun þeirra er öllu líklegri til að renna í fólk, fái hann ekki alla athyglina!

**Fjárhúsin voru byggð 1967 og hefur aldrei svo mikið sem losnað þakplata af þeim þrátt fyrir foktjón víða annarsstaðar í bænum.**

Vinir á erfiðum stundum

Steini Bjarna lést í desember árið 2003 og strax þá segja þeir bræður að rætt hafi verið um að leggja búskapinn af, en það hafi þó aldrei orðið af því, fyrr en nú. Kindurnar eru sameiginlegt áhugamál fjölskyldunnar og enga betri vini segjast þeir hafa átt en kindurnar. Unnsteinn starfar sem sjúkraflutningamaður. Hann viðurkennir fúslega að stundum eftir erfiðustu útköllin sem hann hefur lent í hafi hann farið upp í fjárhús og átt þar stundir með kindunum sínum. Betri sálusorgara væri ekki hægt að fá. „Það getur því vel verið að ég renni af og til vestur í Sel og heilsi upp á þær,“ segir Unnsteinn.

„Gef skít í ykkur“

Það er ljóst að sjónarsviptir verður af gömlu fjárhúsunum við Hjarðarholt í Borgarnesi, en þau verða rifin næsta vor. Þangað hafa leikskólabörn fengið að koma á vorin og margur ferðamaðurinn hefur átt þar viðkomu. Meðan þetta viðtal fór fram fengu amerísk hjón leyfi til að koma inn fyrir girðinguna. Hrifust þau af kindunum í holtinu og hversu mannelskar þær eru. Þeir bræður rifja upp að faðir þeirra hafi mokað skítnum undan kindunum út í haug og gaf hann Borgnesingum einatt leyfi til að ná sér í áburð í blómabeðin. „Pabbi var dálítill grallari. Einu sinni auglýsti hann: „Borgnesingar; kæru samborgarar! Mér er sérstök ánægja að gefa skít í ykkur – ef þið komið með kerrur undir hann.“ Mömmu fannst þetta reyndar ekkert fyndið hjá gamla manninum. En hann átti það til blessaður að eiga skemmtileg tilsvör,“ segir Bjarni. Þar með lauk viðtalinu. Unnsteinn var á sjúkrabílavakt og þegar sírenuhljóð gellur við í símanum hans er ekki lengur til setunnar boðið.

**„Eftir erfiðustu útköllin hef ég oft farið hingað uppeftir,“ segir Unnsteinn. Bæjarnúmerið 4M8 mun innan tíðar leggjast af.**

**Steini að gefa ærinni Kinn brauð ofan við fjárhúsin.**

**Jón Benediktsson starfsmaður Verslunarfélags Borgarfjarðar og Steini Bjarna með sauði fyrir framan Kaupvang á Brákarbraut 11.**

**Steini Bjarna með heimalninga við fjárhúsin sín.**

Sauðfjárbúskapur leggst nú af í Borgarnesi

Frá upphafi byggðar var frístundabúskapur ríkur þáttur í lífi íbúa

Frá upphafi byggðar var frístundabúskapur ríkur þáttur í lífi íbúa