Sagan er okkar arfleifð og hana beri að varðveita – segir Bergur Þorgeirsson

Síðastliðinn laugardag var dagskrá í Reykholtskirkju tileinkuð Snorra Sturlusyni. Fluttir voru fyrirlestrar og tónlist. Samtímis var þess minnst að þrjátíu ár eru frá því menningar- og miðaldasetrinu Snorrastofu í Reykholti var komið á fót. Í ljósi merkrar sögu staðarins fékk stofnunin strax verðugt hlutverk sem ekki síst fólst í að miðla sögunni og taka þátt í fjölda rannsókna tengdum staðnum og miðaldafræðum almennt. Sú hugmynd, að gera Snorrastofu að alþjóðlegu menningarsetri, hefur verið grunnstef í starfseminni og allt frá árinu 1998 hefur stofnunin stuðlað að iðkun miðaldafræða í samvinnu við innlendar sem erlendar stofnanir. Afraksturinn hefur m.a. birst í 24 útgefnum bókum Snorrastofu og samstarfsaðila stofnunarinnar ásamt fjölda greina í fræðiritum. Blaðamaður Skessuhorns settist í liðinni viku niður með Bergi Þorgeirssyni forstöðumanni Snorrastofu. Hann var fyrsti og fram til þessa eini forstöðumaður sjálfseignarstofnunarinnar, var ráðinn til starfa 1998 þremur árum eftir að skipulagsskráin var undirrituð.

Jók bjartsýni þegar við keyptum

Fyrst að Bergi sjálfum: „Ég og Sigríður Kristinsdóttir eiginkona mína fluttum hingað í Reykholt með tvær ungar dætur árið 1998. Þá hafði ég verið í miðju doktorsnámi en lagði þá vinnu til hliðar og greip með feginleik tækifærið sem mér bauðst. Doktorsnámið hefur í raun verið í salti þar til fyrir skömmu að ég tók að nýju upp þráðinn samhliða störfum mínum hér í Reykholti.“ Aðspurður segist Bergur skrifa í doktorsnámi sínu um þróun fornaldarsagna Norðurlanda. Dætur þeirra Bergs og Sigríðar eru löngu vaxnar úr grasi og hafa hleypt heimdraganum. Árið 2001 festu þau Bergur og Sigríður kaup á húsi neðst í bæjartorfunni í Reykholti, Lulluhúsi. Húsið byggði upphaflega Þórir Steinþórsson fyrrverandi skólastjóri héraðsskólans en ekkja eftir hann, Laufey Þórmundardóttir frá Bæ, bjó þar eftir að hún missti mann sinn en hún lést í hárri elli skömmu fyrir aldamótin. „Það er gaman að rifja það upp að þegar við kaupum Lulluhús hafði lítið verið um fasteignaviðskipti í Reykholti í einhver ár. Staðurinn hafði verið í lægð eftir að skólahaldi lauk, en uppgangurinn hófst með hótelrekstri og byggingu Reykholtskirkju og Snorrastofu. Þessi forni sögustaður reis því smám saman upp, skógrækt efldist og fólki tók að nýju að fjölga. Fólk hér tók eftir þeirri bjartsýni sem fólst í því að við myndum vilja fjárfesta í húseign á staðnum og jafnvel byggja við hana,“ segir Bergur.

**Starfsmenn Snorrastofu í dag. F.v. Gíslína Jensdóttir, Bergur Þorgeirsson og Sigrún Guttormsdóttir Þormar.**

Margir stundað fræðimannsstörf

Bergur segir að auk rannsókna annist stofnunin miðlun þekkingar á menningu miðalda með sýningum, starfrækslu gestamóttöku fyrir þúsundir ferðamanna, fyrirlestrum og námskeiðum. Hefur sögustaðurinn Reykholt, Snorri Sturluson og önnur fræði tengd héraðinu haft forgang í starfinu. Þá rekur Snorrastofa bæði almennings- og rannsóknabókasafn, ásamt því að bjóða upp á svokölluð Prjóna-bóka-kaffi á veturna. Þar hefur fólki gefist kostur á að njóta skapandi samveru í andrúmslofti bókhlöðunnar, en Bergur lagði mikla áherslu í upphafi á gerð samkomusalar í bókhlöðunni sem hýst hefur slíkar samkomur. Kirkjan sjálf ásamt skólahúsinu rúma síðan stærri samkomur. „Fræðastarfinu hefur svo verið reynt að sinna með þátttöku fólks úr öllum heimshornum og hafa alþjóðlegu samskiptin vakið eftirtekt. Sex til sjöhundruð innlendir og erlendir fræðimenn hafa komið í Reykholt á rúmum tveimur áratugum, ýmist til að taka þátt í rannsóknaverkefnum, til að sitja ráðstefnur eða dvelja á staðnum við fræðaiðkun, þýðingar og aðrar skriftir. Hér er fræðimannaíbúð til ráðstöfunar ásamt gistirými í skólahúsinu og þar hafa fjölmargir stundað rannsóknir og setið við skriftir. Nýtingin á aðal íbúðinni hefur verið mjög góð,“ segir Bergur. Hann rifjar upp að Guðni Th Jóhannesson sagnfræðingur og fyrrverandi forseti hafi fram til þessa dvalið þar í 19 skipti, meðal annars á forsetatíð hans. Hann leit á Reykholt sem griðastað þar sem gott væri að hvíla sig frá amstri dagsins. „Snorrastofa mun halda áfram að stuðla að samvinnu íslenskra og erlendra fræðimanna, enda í kjörstöðu vegna staðsetningar á þjóðmenningarstað,“ segir Bergur.

Lítil krónutöluhækkun

Hjá Snorrastofu voru um tíma sex manns starfandi en starfsfólki hefur í seinni tíð fækkað. Bergur segir reksturinn sífellda baráttu, meðal annars um stuðning hins opinbera og aðra tekjuöflun. Því fari drjúgur hluti vinnunnar í að afla styrkja innanlands sem utan. „Nú eru þrír fastir starfsmenn við Snorrastofu og svo ráðum við sumarafleysingamann í þrjá mánuði. Auk mín starfa hér þær Sigrún Guttormsdóttir Þormar, sviðsstjóri og staðgengill forstöðumanns, og Gíslína Jensdóttir, bókasafnsfræðingur. Það hefur því orðið helmingsfækkun starfsfólks á þremur árum. Störf hafa lagst niður þegar fólk hefur náð starfslokaaldri. Þá hefur sú breyting orðið að Þjóðkirkjan sinnir nú hirðu staðarins, en sú vinna féll áður undir okkar hlutverk. Tryggvi Konráðsson húsvörður er nú verktaki og Þorsteinn Guðmundsson á Fróðastöðum sinnir umhirðu staðarins fyrir Biskupsstofu. Ástæða fækkunar starfa er einfaldlega tekjusamdráttur okkar sem hófst fyrir Covid faraldurinn en ágerðist í honum. Hækkun á framlögum ríkisins til Snorrastofu hefur verið með minnsta móti frá því 1. janúar 2018, og hefur hækkunin hvorki fylgt verðbólgu né launaskriði í landinu. Snorrastofa er sjálfseignarstofnun sem gerir samning við ríkið á tveggja til þriggja ára fresti um framlög til rekstrar, en verður að treysta á tekjur af öðru.

Við erum ekki formlega séð ríkisstofnun sem gerir ófyrirsjáanleika meiri en hjá þeim stofnunum sem eru fastur liður á fjárlögum. Ég leyfi mér að nefna sem dæmi Gljúfrastein í Mosfellsbæ, sem hefur þar af leiðandi mun meiri og öruggari tekjur til sinnar starfsemi. Við hér í Reykholti leggjum til dæmis áherslu á rannsóknaþáttinn í okkar starfi og hann kostar sitt. Það er dapurlegt að hafa fengið jafn litlar hækkanir og raun ber vitni frá ríkinu á sjö árum, þrátt fyrir mikla verðbólgu og launaskrið á þeim langa tíma. Úr þessari þröngu stöðu höfum við unnið með stöðugum aðhaldsaðgerðum í rekstri, enda fátt annað verið í stöðunni.“

Aðspurður segist Bergur binda vonir við að betri samningar náist fyrir næsta ár en viðræður eru í gangi við ráðuneyti menningarmála. „Mín bjargfasta skoðun er sú að Íslendingar eigi að hlúa að því sem þeir eru góðir í. Við erum til dæmis öflug handboltaþjóð, og því sérkennilegt að hafa ekki náð að byggja þjóðarhöll fyrir landsleiki. Þá erum við afburða góð í öllu er lýtur að miðaldabókmenntum. Nefni sem dæmi Njálu sem í mínum huga er merkasta rit miðalda í alþjóðlegu samhengi. Okkur myndi farnast betur ef við legðum rækt við það sem við erum góð í,“ segir hann.

Snorri fræðimaður

Frá upphafi segir Bergur að Snorrastofa hafi lagt áherslu á rannsóknaþáttinn í starfinu, en miðlun sé ekki síður mikilvæg. „Miðlunarþátturinn með opnum fyrirlestrum er eitthvað sem ég bjó til og hef alltaf lagt áherslu á, þ.e. að standa fyrir viðburðum og öðru fræðslustarfi. Þá var ferðamóttakan felld inn í starf Snorrastofu árið 2005, en hún hafði fram að því verið á vegum fyrirtækisins Heimskringlu ehf. undir stjórn Dagnýjar Emilsdóttur. Í fyrstu stjórn Snorrastofu árið 1998 var Jónas Kristjánsson, fyrrverandi forstöðumaður Árnastofnunar, og lagði hann áherslu á að svo margt væri órannsakað og þangað þyrfti að beina sjónum. Björn Bjarnason átti síðan eftir að grípa þann bolta á lofti og vildi að hér yrðu stundaðar alþjóðlegar rannsóknir. Ég hef unnið samkvæmt þessari stefnumörkun og hef ferðast mikið í sambandi við starf mitt og lagt áherslu á samstarf við innlenda og erlenda fræðimenn, allt frá Bandaríkjunum til Tyrklands og Íran, þar sem fræðimaður vinnur að því að þýða Snorra Eddu yfir á persnesku eða farsi. Sumar þessara ferða eru greiddar af stofnuninni ásamt rannsóknarsjóðum, bæði innlendum og erlendum, en oft hef ég greitt hluta kostnaðar úr eigin vasa.“

Guðni Th Jóhannesson þáverandi forseti Íslands fór í opinbera heimsókn til Georgíu fyrir tveimur árum og var Bergur í sendinefnd Íslands í þeirri heimsókn. Í ferðinni var undirritaður samstarfssamningur við Skandinavíudeild Háskólans í Tbilisi í Georgíu. „Markmiðið með samningnum er samvinna á sviði rannsókna og annarra samskipta í tengslum við forníslenskar bókmenntir og miðaldarit Georgíumanna. Þegar Snorri Sturluson sat við skriftir hér í Reykholti hugleiddi hann býsna oft Miðjarðarhafið, suðaustur Evrópu og Austurlönd nær, eins og fleiri íslenskir sagnaritarar. Nokkrir forníslenskir textar fjalla um Georgíu, Miklagarð og Miðjarðarhafið, og má þar nefna Haraldar sögu harðráða eftir Snorra og Yngvars sögu víðförla, sem hugsanlega er eftir Odd Snorrason, munk í Þingeyraklaustri. Það er í raun mjög merkilegt að Snorri og Oddur, þá í útjaðri heimsins ef svo má segja, hafi verið svo umhugað um Miðausturlönd og fornaldarsöguna um Yngvar, sem Oddur færði í letur og varðveitti,“ segir Bergur.

Snorrastofa hefur haft sem markmið frá upphafi að sinna alþjóðlegu samstarfi og koma þannig Snorra sem víðast á framfæri. Um leið er unnið að samvinnu á sviði almennra rannsókna og annarra samskipta í tengslum við forníslenskar bókmenntir og miðaldarit hinna ýmsu menningarsvæða. Þessi mynd var tekin í Miklagarði, eða Istanbúl í Tyrklandi. Frá vinstri: Bergur Þorgeirsson, Sverrir Jakobsson, Ármann Jakobsson, Carina Damm og Óskar Guðmundsson.

Halda sögunni á lofti með stolti

„Það hefur verið virkilega gaman að taka virkan þátt í þróun og uppbyggingu hér í Reykholti undanfarin 27 ár. Þessi tími hefur verið fljótur að líða og aldrei hefur hvarflað að mér að fara að gera eitthvað annað. Ævistarf mitt er því á þessum stað. Ég hef haft frjálsar hendur með mótun starfsins og það hafa verið forréttindi. Hef notið þess að hafa góða formenn stjórnar; Bjarna Guðmundsson lengi, þá Jón Ólafsson, Björn Bjarnason og nú Þorgeir Ólafsson. Nú fer að líða að starfslokum hjá mér, enda orðinn 67 ára. Vonandi kemur ungur og ferskur einstaklingur til með að taka við starfinu,“ segir Bergur þegar hann er spurður hvort hann sé nokkuð að rifa seglin.

En hvernig er framtíðarsýn Snorrastofu og Reykholtsstaðar í huga Bergs? „Mín von er sú að Reykholt verði skilgreint sem þjóðmenningarstaður líkt og Hólar, Skálholt, Þingvellir og kannski Oddi eiga fyllilega skilið. Íslendingar verða að halda með stolti sögu Reykholts á lofti enda með mikilvægustu sögustöðum landsins; vissulega þekktast fyrir búsetu Snorra Sturlusonar þar á fyrri hluta þrettándu aldar. Saga staðarins tengist þó ekki einvörðungu þessum merka rithöfundi og höfðingja, enda orðið stórbýli og kirkjumiðstöð löngu fyrir hans daga. Reykhyltingarnir voru aldir á eftir þekktir fyrir umfangsmikla og mikilvæga skjalasöfnun og var skjalasafn kirkjustólsins í Reykholti keypt til Landsskjalasafnsins, síðar Þjóðskjalasafns Íslands, við stofnun þess. En ráðamenn koma og fara og ekki er laust við að maður verði ítrekað að útskýra þessa sögu upp á nýtt og sannfæra nýja valdhafa um að sagan sé okkar arfleifð og hana beri að varðveita. Í dag er það staðreynd að ríkisstjórnin er að skera niður í menningarmálum en vonandi sér hún að sér í þeim efnum.“

Fornminjar undir gler

Þá segir Bergur að hann sjái fyrir sér að Snorrastofa fái með tíð og tíma gamla skólahúsið undir sýningahald. „Það hefur verið draumur minn lengi. Enn í dag er húsið nýtt sem varaeintakasafn Landsbókasafnsins og er að fyllast. Starfsemi þar er hins vegar lítil og einungis sinnt nokkrum sinnum á ári með því að fólk að sunnan kemur með lager útgefins efnis og fyllir á hillurnar. Hlé virðist hins vegar hafa orðið á umræðunni um byggingu nýs varaeintakasafns á öðrum stað, en Borgarnes var einkum nefnt í því sambandi. Ég sé því ekki fram á að Snorrastofa fái héraðsskólahúsið strax, en við sjáum vissulega um rekstur hátíðarsalarins þar sem sundlaugin var áður.

Þá sé ég fyrir mér að fornminjar í Reykholti verði á næstu árum gerðar sýnilegri, til dæmis með einhverjum hætti undir glerþaki. Það er jákvætt að þrátt fyrir ýmsar framkvæmdir í Reykholti allt frá þeim tímum sem hér var fjós, íþróttahús og önnur mannvirki, að menn hafa ekki tekið stóra grunna undir þessi hús og því hefur ekki mikið verið hróflað við fornminjum í jörðu. En þær hafa engu að síður komið í ljós þegar farið var að byggja. Til dæmis komu Snorragöngin í ljós þegar íþróttahúsið var byggt 1931 og gamli gufustokkurinn þegar grafið var frá mötuneytisbyggingunni á áttunda áratugnum, þar sem nú er Fosshótel.“

Við kveðjum Berg Þorgeirsson forstöðumann Snorrastofu. Hann, líkt og Geir Waage, Bjarni Guðráðsson og fjölmargir aðrir, átti sinn þátt í endurreisn Reykholtsstaðar eftir mikla lægð sem staðurinn gekk í gegnum frá lokum skólahalds síðla á liðinni öld.

Litið um öxl til þrjátíu fyrstu ára Snorrastofu

Sagan er okkar arfleifð og hana beri að varðveita – segir Bergur Þorgeirsson

Sagan er okkar arfleifð og hana beri að varðveita – segir Bergur Þorgeirsson