Kristín Kjartansdóttir á Sigmundarstöðum lá lærbrotin úti í á þriðja sólarhring á Þorranum 1949

Síðdegis á sunnudaginn var haldin lítil athöfn í landi í Sigmundarstaða í Hálsasveit, skammt vestan við landamerkin að Stóra Ási. Skjöldur var afhjúpaður á steini til minningar um atburð sem þar átti sér stað á Þorranum 1949 þegar 79 ára kona lá úti í rúma tvo sólarhringa á miðjum Þorra. Hafði hún lærbrotnað á göngu milli bæja og þrátt fyrir fjölmargar tilraunir til að láta vita af sér bar það ekki strax árangur. Gerð skjaldarins fjármagnaði Haukur Júlíusson á Hvanneyri. Geir Waage hélt tölu við afhjúpunina og það voru síðan hjónin Kolbeinn Magnússon og Lára Kristín Gísladóttir í Stóra-Ási sem afhjúpuðu minningarskjöldinn.

Í bókinni Engjafangi, minningabrotum Magnús Kolbeinssonar bónda í Stóra-Ási, sem kom út árið 2005, er meðal annars að finna frásögn af því þegar Kristín Kjartansdóttir; Stína frá Sigmundarstöðum, lá úti í rúma tvo sólarhringa eftir að hafa lærbrotnað á göngu milli bæja. Meðal annars á minningabrotum Magnúsar byggði Guðmundur Böðvarsson frá Kirkjubóli svo ítarlegri frásögn af þessum atburði og ævigöngu Kristínar og birti fyrst í 2. tölublaði Andvara árið 1960 frásögn sem nefnist „Konan sem lá úti.“ Áhugasömum er bent á að hægt er að finna þá frásögn á timarit.is. Árið 1972 kom út hjá Hörpuútgáfunni á Akranesi bókin Konan sem lá úti, en þar eru nokkrir sagnaþættir eftir Guðmund skáld á Kirkjubóli, meðal annars frásögnin um Stínu á Sigmundarstöðum. Guðmundur segir til að mynda af systkinahópi Kristínar frá Norðurkoti í Stafholtstungum. Eftir fráfall föður þeirra leystist heimilið upp og þau sem lifðu fluttust til Vesturheims, utan Kristín og bróðir hennar Guðjón Kjartansson, en afkomendur hans eru einu ættingjar Kristínar hér á landi. Fjögur systkini, barnabörn Guðjóns, frá Stafholtsveggjum voru viðstödd afhjúpun minningarskjaldarins á sunnudaginn.

**Frá vígslu minningarskjaldarins í kalsaveðri á sunnudaginn.**

Hér verður gripið niður í Engjafang, bók Magnúsar bónda í Stóra Ási, en Geir Waage las einnig brot úr þeirri frásögn við vígsluna á sunnudaginn. Gefum Magnúsi orðið:

Óhappið og farið til leitar

„Kristín Kjartansdóttir, eða Stína á Sigmundarstöðum eins og hún var oftast nefnd – og í mínum huga verður hún aldrei annað – var fædd í Norðurkoti í Stafholtstungum árið 1870. Fjórtán ára fer hún að heiman frá móður sinni, sem þá var orðin ekkja, að Svignaskarði; þaðan að Flóðatanga, þar sem hún var í allmörg ár, en fer næst fram í Hvítársíðu, þar sem hún er bæði á Sámsstöðum og á Gilsbakka um árabil. En tvö síðustu árin áður en hún fer að búa, er hún á Kirkjubóli.

Stína var fremur lágvaxin kona, grönn og grannholda, kvik í hreyfingum og fas hennar bar vott um kapp. Skapgerð hennar einkenndist af glaðværð, góðlyndi og æðruleysi samfara góðlátlegri kímni; öllum leið vel í návist hennar.

Ef henni barst til eyrna um ágreining eða ósætti, þar sem hún þekkti til, var hún flestum fyrri til að bera fram sáttarorð, ef hún hafði aðstöðu til. Stína gerði ekki kröfur fyrir sjálfa sig, en ef einhver gerði henni greiða, hafði hún orð um, að slæmt væri að láta aðra hafa fyrir sér. Hún vildi öllum vel.

Frá því ég kom fyrst að Sigmundarstöðum og meðan Stína réði þar húsum, gaf hún mér alltaf kandísmola eða súkkulaðibita, vafði því inn í bréf og stakk djúpt niður í buxnavasann og sagði: „Maulaðu þetta á leiðinni, Maggi minn.“ Svo mun hafa verið um flesta krakka sem komu til hennar.

Það var alla tíð gott nágrenni milli Sigmundarstaða og Refsstaða, en þó gat Helga ekki setið á sér að skopast að bróður sínum, einkum þegar hann var að verja sig fyrir ágangi. Stundum komu þær grannkonurnar saman til kirkju, en ég man aldrei eftir að Árni eða Guðmundur væru hér við kirkju. Stína og Guðmundur áttu ekki afkomendur.

Þegar ég byrjaði að skrifa um fyrstu komu mína á bæi hér í sveitinni, var það ætlunin að svo yrði áfram, aðeins sagt frá fyrstu ferðinni, en síðan hefur eitt og annað slæðst með, sem síðar gerðist.

Því finnst mér réttlætanlegt að enda þennan þátt um Stínu með því að segja örlítið frá síðustu ferð hennar að Sigmundarstöðum, þó hún kæmist ekki á leiðarenda og þó það hafi áður verið gert af öðrum af kunnáttu og smekkvísi. Þá kom ég nokkuð að endalokum þeirrar ferðar.

Stína var lengst af viðloðandi á Sigmundarstöðum eftir lát Guðmundar, en mjög tíð ábúendaskipti urðu þar næstu árin eða áratugi.

Árið 1948 til 1949 var jörðin í eyði. Haustið 1948 fór Stína að Kirkjubóli til vetrardvalar. Hún gerði sér nokkrum sinnum ferð að Sigmundarstöðum, meðal annars til að gæta að dóti sínu þar eða sækja eitthvað sem hana vanhagaði um. Fór hún þá gjarnan út að Refsstöðum, til fyrrum nágranna sinna, Guðbjargar og Sigurðar og gisti þá stundum í eina eða fleiri nætur. Um eða fyrir hádegi mánudaginn 7. febrúar 1949 lagði hún upp í eina slíka ferð að Sigmundarstöðum. Veðri var þannig varið þennan dag að hæg norðlæg átt var að morgni, en hvessti er kom fram um hádegi, skýjað og lítið frost. Fremur lítill snjór var á jörðu og gangfæri gott.

Guðmundur Böðvarsson á Kirkjubóli fylgdi Stínu fram að Bjarnastöðum og ferjaði hana yfir Hvítá og þar á bakkanum kveðjast þau. Guðmundur heldur til síns heima en Stína tekur stefnu að Sigmundarstöðum.

Þriðjudaginn 8. ferbúar var logn, en skýjað um morguninn, en hvessti að vestan, um eða fyrir hádegi, með hvössum og löngum éljum, en birti vel upp á milli. Um kvöldið stytti alveg upp og lygndi að mestu, en herti frostið nokkuð; stjörnubjart seint um kvöldið.

Þennan dag var verið að baða féð hérna og var Jón í Hraunsási að aðstoða við það. Eitt sinn meðan á böðuninni stóð og verið var að reka kindur milli húsa, gerði eitt af þessum löngu, dimmu éljum. Og þar sem ég stóð utan að kindahóp á fjárhúshlaðinu ásamt fleirum, heyrði ég greinilega hóað, en aðeins einu sinni og virtist hljóðið koma úr vesturátt, eins og vindstaðan var þá. Ég hafði orð á þessu við Jón, en hann svaraði á þá leið; „taktu vel eftir ef þú heyrir þetta aftur.“ En svo varð ekki, enda beindist hugsunin að böðuninni og þar með leið þetta atvik úr huga mínum.

Miðvikudagur 9. febrúar. Hæg vestlæg átt, örlítil él um miðja daginn, en vel bjart síðdegis og heldur minna frost en nóttina áður. Hér heima var verið við gegningar og önnur dagleg störf. Pabbi hafði farið á búnaðarfélagsfund suður að Giljum, en kom heim milli nóns og miðaftans, en þá var að byrja að bregða birtu. Um svipað leyti og hann kom, hringir Guðmundur á Kirkjubóli. Mamma svaraði í símann, en Guðmundur sagði henni, að hann hefði verið að koma gangandi frá Bjarnastöðum, en á leiðinni hafi hann heyrt hóað eða kallað og honum hafi virst að hljóðin kæmu sunnan yfir Hvítá. Ekki þótti annað hæfa en að huga betur að þessu, svo við systkinin, sem heima vorum, fórum þegar af stað. Við röðuðum okkur hér út frá túninu, þannig að ég fór neðst, síðan Steinunn, en Helgi efstur, varla meir en 200 metrar á milli okkar. Ég gekk út melköstin á milli Rollugils og Múlagils. Þegar ég kom upp á kastið vestan við Múlagilið, ofan við Sandhólana, og sá út með köstunum þar fyrir utan, eygði ég dökka þúst, sem ég kannaðist ekki við að ætti að vera þar. Óneitanlega læddist sú hugsun að mér, að þetta væri Stína, og hún hefði orðið úti þarna. Ég rýndi á þennan dökka díl góða stund, en nokkuð var farið að bregða birtu, en setningin „að verða úti“ hvarf að mestu úr huga mér, þegar ég sá þennan dökka díl hreyfast. Ég hraðaði mér í áttina þangað, fullviss að þetta mundi vera Stína og að hún væri lifandi. Hún sat flötum beinum á grasbala og sneri í áttina að Kirkjubóli. Því gekk ég í sveig fram fyrir hana og kom beint fram að henni, svo henni brygði síður. Þegar ég átti eftir örfá skref til hennar, sagði hún óskýrri röddu: „Æ, ert það þú Maggi minn, skelfing er ég fegin að sjá þig; ég er búin að vera hér síðan á mánudag og get bara ekki hreyft mig, því ég kenni svo til í löppinni. Oft er ég búin að reyna að standa upp, en ég get ekki stigið í fótinn.“

Eftir stuttan stans hjá Stínu, kallaði ég til Steinunnar, sem var skammt undan og bað hana að vera hjá henni, meðan ég sækti hjálp. Meðan hún beið hjá Stínu, var hún að spyrja almennra tíðinda, en minntist lítið sem ekkert á sitt óhapp.

Þegar þetta gerðist var nýlega kominn jeppi hingað sem var nærtækasta hjálpartækið til að flytja Stínu heim, þó hann væri engan veginn hentugur til sjúkraflutninga. En vafalítið hefur Stína verið það dofin af kulda, að hún hefur minna fundið til sársauka, þegar við Helgi og Steinunn vorum að lyfta henni upp í jeppann og bera hana inn í bæinn, þegar heim kom. Valtýr Valtýsson læknir á Kleppjárnsreykjum kom til Stínu um kvöldið. Eftir að hafa skoðað hana, úrskurðaði hann Stínu lærbrotna og bjó um hana samkvæmt því, en nefndi ekki að hún færi á sjúkrahús til frekari skoðunar.

Fyrsta sólarhringinn svaf Stína að mestu, en hresstist furðu fljótt. Það sem angraði hana, fyrir utan lærbrotið, var vottur af kali á fótum. Hún fékk ekki kvef, en hitavott tvo fyrstu sólarhringana. Rík ástæða hefði verið til að hún hefði veikst, því hún hafði verið veil fyrir brjósti og tvívegis slegið í lungnabólgu, ekki ýkja löngu áður.

Ekki hafði Stína verið hér lengi, þegar spaugsyrðin fóru að berast frá henni, sem voru henni svo rík og eðlislæg í samskiptum við fólk.

En svo komu líka áhyggjurnar yfir því, að henni fannst hún vera öðrum til óþæginda og byrði. Það var ekki að hætti Stínu á Sigmundarstöðum, að láta aðra bera erfiðleikana fyrir sig.

Eins og fyrr segir, hafði Valtýr læknir engin orð um að Stína færi á sjúkrahús til frekari skoðunar. Fyrst í stað var stundum talað um það hér heima, af ýmsum sem komu hér, en það var eins og enginn vildi taka ákvörðun um það, illu heilli, en þar tel ég að Kjartan Bergmann hefði átt að hafa frumkvæði. Heimilisfólkið hér talaði stundum um þetta, en foreldrar mínir vildu ekki orða það, af skiljanlegum ástæðum.

Það voru loks Kirkjubólshjónin, Inga og Guðmundur, sem tóku af skarið, en þá voru liðnir um það bil fjórir mánuðir frá óhappinu. Það var 17. júní, sem hún var flutt á sjúkrahúsið á Akranesi og stuttu síðar til Reykjavíkur. Læknisskoðun leiddi í ljós, að auk lærbrotsins hafði hún einnig mjaðmarbrotnað og það brot gróið skakkt og illa. Eftir þetta varð Stína að staulast við staf og hækju, við góða umönnun á heimili þeirra Kjartans Bergmanns og Helgu konu hans, þau þrettán ár sem hún átti eftir að lifa.“

Lýkur hér frásögn Magnúsar Kolbeinssonar í Engjafangi.

**Steinunn Kolbeinsdóttir heldur hér á bók bróður síns; Engjafangi, þar sem atvikinu árið 1949 er lýst. Sjálf man hún eftir þessum atburðum eins og þeir hefðu gerst í gær.**

Ekki lifað þriðju nóttina

Steinunn Kolbeinsdóttir í Stóra-Ási, systir Magnúsar, var á 21. aldursári þegar hún ásamt bræðrum sínum Helga og Magnúsi var send til leitar. Hún segir að ekki hafi verið vitað hvers ætti að leita, en einvörðungu vitað að Guðmundur á Kirkjubóli hafði heyrst kallað eftir hjálp einhversstaðar sunnan ár, Hálsasveitarmegin, og hringt að Stóra-Ási. Blaðamaður Skessuhorns heimsótti Steinunni sem býr nú á dvalarheimilinu Höfða á Akranesi og er á 97. aldursári. Steina segist vel muna eftir þessum atburði. „Ég var þarna tvítug að aldri og var heima þarna um veturinn. Fór svo árið eftir í Húsmæðraskólann á Varmalandi. Ég minnist þess að Kristín, eða Stína eins og hún var alltaf kölluð, var ekkert að kveinka sér þegar við systkinin komum að henni, en greinilegt var að hún var lærbrotin. Í stað þess að ræða vandræði sín fór hún að spyrja okkur almennra frétta úr sveitinni. Hún bar sig ótrúlega vel miðað við þessa þrekraun að hafa legið úti í á fimmta dægur. Auk þess að vera brotin var hún með kal á fótum. Stína sagði mér þó, meðan við biðum eftir að Maggi sækti bílinn, að hún væri ekki viss um að hún hefði lifað af þriðju nóttina,“ segir Steinunn. Þá segir hún að Magnús bróðir hennar hefði valið stein og sett á þann stað sem Stína lá þarna um veturinn. Steinunn gleðst yfir að steinninn hafi nú verið merktur og að það sé öllum hollt að minnast þessara þrekraunar sem þessi ótrúlega glaðlynda kona, Stína á Sigmundarstöðum, þurfti að ganga í gegnum.

Fjögur systkini frá Stafholtsveggjum eru nánustu ættingjar Kristínar Kjartansdóttur hér á landi, en hún var afasystir þeirra. F.v. Magga Hrönn, Guðjón, Reynir og Guðmundur Árnabörn. Fjær sést glitta í bæinn á Kirkjubóli en þaðan heyrði Guðmundur Böðvarsson kallað eftir hjálp.

**Kristín Kjartansdóttir (1870-1962) húsfreyja Sigmundarstöðum.**

Afhjúpuðu minningarskjöld um konuna sem lá úti

Kristín Kjartansdóttir á Sigmundarstöðum lá lærbrotin úti í á þriðja sólarhring á Þorranum 1949

Kristín Kjartansdóttir á Sigmundarstöðum lá lærbrotin úti í á þriðja sólarhring á Þorranum 1949