Matráðum fylgt eftir í gangnamannaskálann á Torfhvalastöðum

Langavatnsdalur skerst inn í hálendið milli Mýra- og Dalasýslna. Þar hefur í aldanna rás verið alfaraleið milli sýslna og afréttur bænda allt aftur í landnám. Það er grösugt og fallegt inn á Langavatnsdal og víða lynggróður í ásum og brekkum og því kjörlendi fyrir fé sem getur fundið þar skjól og kjarngóða beit. En breytingar í búháttum hafa orðið í Borgarhreppi líkt og víða annars staðar á landinu. Stórfelld fækkun hefur orðið í fjárstofni bænda sem nýta afréttinn. Búskap er hætt eða stórlega úr honum dregið á stærstu fjárbúunum. Samkvæmt fjallskilaseðli voru síðasta vetur 1205 vetrarfóðraðar kindur á afréttarsvæðinu sem er Borgarhreppur og Borgarnes auk þess sem einstaka fjáreigendur í Stafholtstungum hófu að nýta afréttinn á þeim árum sem féð var flest á Holtavörðuheiði. Fækkun milli ára nú hjá Borghreppingum er 200 vetrarfóðraðar kindur. Flest fé var síðasta vetur á þriðja hundraðið á tveimur bæjum; Bóndhól og Stafholtsveggjum. Fjölda tómstundabænda er hins vegar að finna á fjallskilaseðlinum, þar sem stunduð er fjárrækt fyrir heimilið eða ríflega það. Í þessu ljósi þurfa allir að leggjast á eitt þegar kemur að því að miðla verkum að hausti, taka þátt í göngum og réttum og öðrum verkefnum, óháð því hversu smár fjárstofninn er. Göngurnar sjálfar taka tvo daga og er fénu réttað í Skarðsrétt við Svignaskarð að morgni mánudags.

Blaðamaður Skessuhorns fékkst að slást í för með matráðum leitarmanna, mæðgunum Guðrúnu Kristjánsdóttir og Þorgerði Erlu Bjarnadóttur í Borgarnesi. Húsbóndinn Bjarni, Unnsteinn bróðir hans og fjölskyldur þeirra eiga 29 kindur í Borgarnesi og hefur undanfarin átta ár verið framlag þeirra að elda mat og nesta upp leitarfólk. Tilefni ferðar á fjallið var svo ekki síður að hitta Kristbjörn Jónsson bónda í Bóndhól sem að þessu sinni var að fara fimmtugasta árið í fyrstu leit.

**Hér má sjá Langavatn og hluta þess lands sem Borghreppingar smala. Myndin er af korti sem Ferðamálasamtök Mýra- og Borgarfjarðarsýslu og Markaðsráð Borgarfjarðar gáfu út um árabil.**

Búið á Langavatnsdal á öldum áður

En fyrst örstutt um sögu þess svæðis sem um ræðir. Samkvæmt heimildum Landnámsbókar nam Bersi goðlaus Bálkason Bæringssonar úr Hrútafirði land úr Langavatnsdal og bjó á Torfhvalastöðum, þeim sama stað og leitarmannakofinn er nú. Fjölmargar sagnir eru um búsetu í Langavatnsdal og herma þær að búið hafi verið á allt að þrettán kotum í dalnum. Meðal annars herma sagnir að þar hafi verið kirkjustaðurinn Borg og talsverð byggð sem lagðist í eyði í Svarta dauða í kringum 1400. Bær var reistur í dalnum árið 1811 á rústum Borgar. Fátæk hjón úr Árnessýslu settust þar að með fjögur börn. Þeirra saga er þyrnum stráð. Fyrsti vetur þeirra á nýjum stað var harður og dóu tvö yngri börnin úr vosbúð. Húsbóndinn fór með þau til greftrunar í Stafholtskirkjugarði. En svo fór að eldurinn á bænum slokknaði í febrúar 1813 og bóndinn varð úti í hríðarbyl er hann hugðist sækja eld að Grísatungu, næsta bæ niður með Gljúfurá. Ekkjan og tvö barna hennar þraukuðu næsta sumar og fram á veturinn, en sultu næstum í hel á Góunni þá um veturinn. Það varð til bjargar, að eldra barnið komst til byggða í Dölum og leitaði þar hjálpar. Fékk hún einhverja aðstoð en á leið sinni til baka gekk hún fram á hest sem elti hana alla leið að Borg. Var honum fargað og kjötið urðað í snjóskafli í gili þar skammt frá. Farið var að sakna hestsins og slóð eftir hann rakin að bænum og þar gerð svokölluð þjófaleit. Fannst kjötið af klárnum. Herma sagnir að mæðginunum hafi verið refsað ómannúðlega fyrir tiltækið eftir þinghald hjá sýslumanninum í Síðumúla. Ekki mun annar fastur búskapur hafa verið í Langavatnsdal eftir þetta. Slægjulönd hafa þó verið nýtt, veiði í Langavatni var sömuleiðis nýtt um tíma af baróninum á Hvítárvöllum en vík er kennd við hann, Barónsvík. Langavatn með afrennsli sínu, hinni rómuðu laxveiðiá Langá prýðir landslagið, en ekki síst hafa bændur í Borgarhreppi nýtt landið til beitar. Norðan vatnsins er dalurinn breiður og grösugur. Þar voru slægjulöng sem nýtt voru í grasleysisárum, síðast árið 1918. Langavatnsdalur er í dag einkum vinsæll til útivistar og hafa gönguhópar sóst í að fara þar um á ferðum milli sýslna eða innan héraðs. Stutt er til dæmis að Hreðavatni og merkt gönguleið, Vatnaleið, sem Ferðafélag Borgarfjarðarhéraðs hefur haft forgöngu um, allt frá Hlíðarvatni, um Langavatnsdal að Hreðavatni.

**Guðrún Kristjánsdóttir byrjuð að steikja lambalærisneiðar ofan í mannskapinn.**

Eldað ofan í smala

Upprekstrarfélög hafa fyrir löngu komist að því að besta leiðin til að fá fólk til að taka þátt í göngum ár eftir ár sé að bjóða upp á kjarngóðan mat. Sumir senda matráða með í fjallskálana sem elda á staðnum, en í ljósi þess að mjög góður vegur er í skálann á Torfhvalastöðum ákváðu Borghreppingar að fela Guðrúnu Kristjánsdóttur og fjölskyldu að annast matseldina. Vissu sem var að auðvelt var að fá matarást á Gunnu. Blaðamaður byrjaði því stutta ferð síðdegis á föstudaginn heima í eldhúsi hjá Gunnu og Þorgerði dóttur hennar í Borgarvíkinni. Þar var fjöldi lambalærisneiða steiktar á pönnu og útbúinn veisla fyrir tæplega tuttugu leitarmenn þá um kvöldið. Kjötið var af lömbum sem gengu þar fyrir réttu ári. Farið var með fulleldaðan matinn í hitabökkum upp í leitarmannaskálann á Torfhvalastöðum í hlíðum Langavatns þar sem matur var fram borinn þegar allir voru komnir í hús eftir að myrkrið var skollið á um kvöldið. Klukkan sex að morgni báða leitardagana var svo boðið upp á hafragraut og annan kjarngóðan morgunmat áður en haldið var í göngur, auk þess sem þær mæðgur smurðu nesti fyrir leitarfólkið til að hafa með sér báða dagana. Á laugardagskvöldinu var matseðillinn svínahamborgarhryggur með öllu tilheyrandi. Það skorti því ekki viðurgjörninginn sem leitarfólk kunni vel að meta.

**Kristbjörn Jónsson bóndi í Bóndhól við kort af Langavatnsdal framan á skálanum.**

Hresst upp á sálina að fara einn til fjalla

Á föstudagskvöldinu fóru þær Gunna, Þorgerður og Bjarni bóndi í skálann á Torfhvalastöðum með afmælistertu í eftirrétt. Tilefni var að nú var Kristbjörn Jónsson, Bjössi á Bóndhól, að fara fimmtugasta árið í leit á fjallið. Fermingarárið fór hann í fyrsta skiptið en þá afhenti faðir hans honum hlutverkið og hætti sjálfur að fara. „Ég fór fyrst í leit haustið 1975, þá fjórtán ára. Þá tíðkaðist það að bændur færu sjálfir í leitir enda var búskapurinn þá aðalstarf þeirra allra. Fyrstu tvö árin sem ég fór var fyrirkomulag leita eins og það hafði verið ár og áratugina þar á undan. Það var svo haustið 1977 sem gerði snarvitlaust veður og lentu leitarmenn í þoku og slagveðri sem leiddi til þess að fimm þeirra villtust og enduðu inni á Bröttubrekku. Í þeim hópi voru engu að síður vanir menn. Allir björguðust þeir þó, en tæpara mátti það ekki standa. Í kjölfarið var fyrirkomulagi leitarinnar breytt.“

Bjössi segist hafa farið í fyrstu leit á hverju ári að tveimur undanskildum. Alltaf hefur hann svo farið í eftirleitir og margsinnis á snjósleða að vetri að auki. Hann segist finna á fjallinu frið í sálinni sem hann fái hvergi annars staðar. „Það hressir upp á sálina að fara hingað inn á fjallið og gá að kindum. Fer oftast einn í þær ferðir. Ég hef gengið í gegnum áföll í lífinu og það hefur hresst upp á sálina að komast hingað einn míns liðs,“ segir Bjössi.

**Í hesthússgættinni. Bjössi, Torfi Bergsson og Fjóla Guðjónsdóttir á spjalli.**

Reyni að gera gagn

Bjössi á Bóndhól er fyrstur mættir í leitarmannaskálann á Torfhvalastöðum undir kvöld á föstudaginn, á þann sama stað og Bersi goðlausi Bálkason Bæringssonar numdi land. Á jeppa með stóra kerru flytur hann trúss leitarmanna og kemur því fyrir í skálanum. Hann segir að þennan skála hafi faðir hans og aðrir bændur á hans tíð beitt sér fyrir að byggður var árið 1946 á þessum stað, en fram að því hafði gangnamannaskálinn verið niður við vatnið. Þar hafi hins vegar flætt mikið eitt haustið og menn því séð að byggja yrði leitarmannaskálann á betri stað. Skálinn á Torfhvalastöðum er að mestu eins og hann var byggður fyrir 79 árum, en salerni er neðan við húsið, hnakkageymsla og hesthús sem byggt var fyrir aldamótin. Nú er hins vegar í undirbúningi að byggja við skálann og binda menn vonir við að það gerist á næsta ári.

Þegar farangur leitarmanna er kominn á sinn stað undir kvöld á föstudaginn fer Bjössi út í hesthús, gefur hey í jötu fyrir leitarhrossin, aðgætir með rennandi vatn og kveikir á ljóstýru fyrir þá sem ókomnir eru. Hann sér um að allt er í lagi fyrir menn og hross. Sjálfur segist Bjössi vera hættur að fara á hrossum í göngur. Bæði sé skrokkurinn ekki eins góður og var og þá sé hann ekki lengur með þjálfuð leitarhross. „Þess í stað er ég á fjórhjóli og fer í fyrirstöður. Reyni að gera gagn,“ segir hann.

**Fyrstu leitarhrossin komin í hús á Torfhvalastöðum.**

Fækkunin of mikil

Áður en leitarmenn fara að tínast í hús setjumst við niður og ræðum um fækkun fjár á fjallinu og þær breytingar sem Bjössi á Bóndhól hefur upplifað þessa hálfu öld frá því hann fór fyrst í göngur. „Ég get sagt þér það; að ef ég hefði fyrir fimmtíu árum sagt við karlana að fimmtíu árum síðar yrði hér verið að smala 1200 vetrarfóðruðum kindum, þá hefði mér einfaldlega verið hent út og læst á eftir mér,“ segir Bjössi og hlær, en alvara liggur að baki. „Fækkun sauðfjár er gríðarlega mikil og í raun er afkoman af sauðfjárræktinni mikið áhyggjuefni. Ef fram fer sem horfið spái ég því að hætt verði að reka fé hingað á afréttinn. Það verður engu að síður að smala hér áfram. Lönd okkar liggja á móti Dalamönnum og ekki girt á milli. Fé mun áfram koma hingað. Uppistaðan í því sem við hins vegar smölum núna er fé vestan úr Hraunhrepp, Álftaneshrepp og Kolbeinsstaðahrepp. Það fara því margir vagnar með fé í þá áttina eftir réttina á mánudaginn.“

**Á næsta ári verður leitarmannaskálinn 80 ára.**

Gengið til hvílu

Nú fara leitarmenn að tínast í hús hver af öðrum enda myrkur að skella á. Höfðu lent í rigningu á leiðinni frá Valbjarnarvöllum. Gengið var frá hrossum, menn breiddu út rúmdýnur sínar á fleti í skálanum og komu sér fyrir. Hrollur var í nokkrum og þá var gott að hlýja sér við gaskyntan ofninn í kofanum. Þegar allir voru mættir báru þær Gunna og Þorgerður fram veislumatinn og var hraustlega tekið til matar síns. Afmæliskaka fyrir Bjössa í eftirrétt og boðið upp á staup á eftir. Gunna segir að það sé með ráðum gert. Vel saddir eftir góða máltíð og sjúss á eftir færir værð yfir mannskapinn og sumir leggjast til hvílu. Þeir hörðustu taka þó lagið eða segja gamansögur inn í nóttina. Yngstir í skála voru bræðurnir Jóhannes Þór og Eyjólfur Ágúst Hjörleifssynir frá Kvíaholti. Voru komnir alla leið frá Akureyri til að fara í leit en þeir stunda nám í Verkmenntaskólanum á Akureyri. Næstu nótt kólnaði og snjóaði í fjallstoppa þegar ein af fyrstu haustlægðunum gekk yfir. Það breytti þó ekki því að úr skála var haldið í bítið næsta morgun. Lítilsháttar þoka um helgina gerði smölum erfiðara fyrir, líkt og smölum annarra afrétta í landshlutanum.

Það á vel við að enda þessa stuttu ferðasögu á vísukorni eftir einn gangnamanninn, Þórð Brynjarsson frá Sleggjulæk, sem segir hug hans til bóndans á Bóndhól:

Þó að gráni í fjöllin Fróns

frjósi á poll og skurðum:

Kátur er gamli Kristbjörn Jóns

og karlmenni að burðum.

**Fyrstur í skála á eftir Bjössa var Tómas Bentsson frá Túni. Gamansögurnar fóru á flug.**

**Bræðurnir Bergþór og Arnar Gylfi Jóhannessynir frá Stafholtsveggjum mættir í hús skömmu fyrir myrkur.**

**Þorgerður Erla kemur með diskana með kjötinu á borðið.**

**Hraustlega tekið til matar síns. Til vinstri er Halldóra Jónasdóttir í Rauðanesi, fjallkóngur í leitinni.**

**Yngstir í leit og fyrstir í flet voru bræðurnir Jóhannes Þór og Eyjólfur Ágúst frá Kvíaholti.**

**Arnar Gylfi og Þórður gera klárt fyrir brottför á sunnudagsmorgni. Ljósm. þeb**

Í leitum á Langavatnsdal – myndasyrpa

Matráðum fylgt eftir í gangnamannaskálann á Torfhvalastöðum

Matráðum fylgt eftir í gangnamannaskálann á Torfhvalastöðum