Spurt hvort EES samningurinn verndi þegar á reynir

Fréttir þess efnis að Evrópusambandið hyggist leggja á verndartolla á kísilmálm frá Íslandi og Noregi komu eins og þruma úr heiðskíru lofti undir lok júlímánaðar. Samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið (EES) hefur í hugum flestra verið staðfesting á því að lönd innan Evrópusambandsins annars vegar og Noregur og Ísland hins vegar væru nánast eitt í viðskiptalegu tilliti. Svo er ekki þegar á reynir, ef marka má fréttir liðinna daga og vikna, þó túlkun á EES samningnum eins og öðrum samningum sé mismunandi eftir atvikum og hagsmunum hvers og eins. Hvatinn til álagningar tollanna er hins vegar óljós.

Frá því að undirbúningur að byggingu járnblendiverksmiðju á Grundartanga hófst hefur bygging hennar og rekstur verið talsvert fréttaefni. Einkum í undirbúningnum og á fyrstu áratugum rekstrar hennar. Það má segja að sú saga hafi verið brösótt á köflum þó ekki verði hún rifjuð upp hér. Á allra síðustu árum hefur rekstur verksmiðjunnar undir merkjum Elkem tekið miklum stakkaskiptum. Ekki síst í opinberri umræðu. Framfarir í framleiðslu, þróunarverkefni henni tengdri hefur breitt ímynd hennar mjög, einkum í samfélögunum næst henni. Í hugum flestra er rekstur hennar nú eftir bráðum fimmtíu ára rekstur orðinn tákn um stöðugleika og traust.

Ef marka má fréttir eru fyrirætlanir um verndartolla sprottnar úr jarðvegi undirboða frá löndum utan Evrópusambandsins. Svo mikilla undirboða að sambandið telur sig þurfa að slá skjaldborg um framleiðendur innan sinna vébanda.

Kröfðust fundar

Eins og áður sagði komu fréttir síðdegis föstudaginn 25. júlí flestum í opna skjöldu. Ljóst þótti þó fljótt að málið gæti haft afdrifaríkar afleiðingar á rekstur Elkem á Grundartanga. Málið hefur verið litið afar alvarlegum augum hjá sveitarstjórnum í næsta nágrenni verksmiðjunnar þ.e. Hvalfjarðarsveit, Akraneskaupstað og Borgarbyggð enda miklir atvinnuhagsmunir í húfi með tilheyrandi áhrifum á tekjur sveitarfélaganna. Sveitarfélögin kröfðust því fljótt fundar með utanríkisráðherra. Viðbrögðum sveitarfélaganna er best lýst með þeim orðum að verndartollar yrðu mikið áfall og skorað var á ríkisstjórn að koma í veg fyrir að umræddir tollar yrðu að veruleika.

Í ályktun bæjarráðs Akraness er einnig bent á að fyrirhugaðir verndartollar yrðu ekki einvörðungu bundnir við kísiljárn heldur gætu þeir einnig í framtíðinni átt við um álframleiðslu og þá með tilheyrandi áhrifum á rekstur Norðuráls á Grundartanga. Einnig var í samþykkt ráðsins vísað til þeirra þróunarverkefna sem Elkem hefur tengst á undanförnum misserum meðal annars með hugsanlegri nýtingu glatvarma frá verksmiðjunni. Er þar átt við hugmyndir um nýtingu varmans í tengslum við landeldi á laxi á Grundartangasvæðinu. Það er Aurora fiskeldi ehf. sem hefur undirbúið uppsetningu landeldisstöðvar þar sem markmiðið er að framleiða um 28.000 tonn af laxi á ári. Hefur fyrirtækið þegar fengið úthlutað 15 hektara lóð til starfseminnar og er áætlað að kostnaður við uppbygginguna verði um 30 milljarðar króna. Helgi G. Sigurðsson hjá Aurora fiskeldi sagði í samtali við Skessuhorn að hugsanleg nýting glatvarmans hafi ekki verið í upphaflegum forsendum fyrir verkefninu en fljótlega hafi hafist vinna í samstarfi að Þróunarfélag Grundartanga um nýtinguna og sú vinna og samstarf hafi gengið einkar vel. Því muni óvissa um rekstur Elkem vissulega riðla undirbúningi verkefnisins en ekki vildi hann slá því föstu að segja að það stæði og félli með þeirri óvissu.

Ráðherra bar við trúnaði

Óljóst er hvenær og með hvaða hætti hugmyndir um hugsanlega verndartolla komu upp og með hvaða hætti þær hugmyndir voru kynntar íslenskum stjórnvöldum. Ljóst er þó af fréttum að málið hefði verið í opinberri umræðu mun lengur í Noregi en á Íslandi. Þó kom fram í máli utanríksráðherra, Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur, að í upphafi hafi stjórnvöld verið bundin trúnaði um þær upplýsingar. Forseti bæjarstjórnar Akraness, Valgarður Lyngdal Jónsson, sagðist í samtali við Skessuhorn ósáttur við trúnað slíkra mikilvægra upplýsinga og einnig var hann ósáttur við að hafa frétt fyrst af málinu í fjölmiðlum. Það væri með öllu óskiljanlegt að áskilinn væri trúnaður vegna upplýsinga sem gætu haft afdrifarík áhrif á störf og lífsafkomu hundruða starfsmanna.

Leyst á pólitískum vettvangi

Ólafur Adolfsson þingmaður Sjálfstæðisflokksins og fyrsti þingmaður Norðvesturkjördæmis steig fram strax og fréttir um verndartollana komu fram og óskaði eftir fundi með þingmönnum kjördæmisins og utanríkisráðherra. Sá fundur fór fram 31. júli. Að afloknum þeim fundi sagði Ólafur í samtali við Skesshorn að fundurinn hafi verið upplýsandi um þá vinnu sem átt hafi sér stað í utanríkisráðuneytinu frá því að hugmyndir um tollana komu fram. Hann sagði óljóst hvers vegna Evrópusambandið teldi sig þurfa að leggja slíkan toll á lönd innan EES-svæðisins og einnig með hvaða hætti sambandið leggi slíka tolla á ef af verður. Málið yrði þó augljóslega ekki leyst nema á hinum pólitíska vettvangi.

Málið mögulega angi af einhverju stærra

Sveitarstjórnarmenn frá Akranesi og Hvalfjarðarsveit hittu utanríkisráðherra einnig sama dag. Í samtali við Skesshorn að afloknum þeim fundi sagði Haraldur Benediktsson bæjarstjóri á Akranesi ljóst í sínum huga að verði verndartollar á kísiljárn að veruleika opnist leið fyrir Evrópusambandið til þess að leggja verndartolla á flestar sjávarafurðir frá Íslandi og því sé málið ekki einvörðungu bundið við Elkem á Grundartanga. Nefndi hann þar einkum til sögunnar fiskafurðir eins og áður sagði og einnig kalkþörungaframleiðslu, þörungamjölsframleiðslu og einnig gæti slíkt átt við sérhæfða matvælaframleiðslu líkt og lifrar- og hrognavinnslu. Haraldur sagði skiljanlegt að Evrópusambandið vildi verjast undirboðum á sínum markaði og því ættu viðbrögð þess að snúa að þeim ríkjum er slík undirboð stunda en ekki gagnvart Íslandi og Noregi sem engin slík undirboð stundi. Málið væri því miklu stærra og alvarlegra en að það snerti aðeins byggð í Hvalfjarðarsveit og á Akranesi.

Hundruðir starfa í húfi

En hverjir eru atvinnulegir hagsmunir þegar verksmiðja Elkem á Grundartanga á í hlut? Samkvæmt upplýsingum frá fyrirtækinu eru starfsmenn þess 179. Flestir eru þeir búsettir á Akranesi, eða 105. Í Hvalfjarðarsveit búa 18 þeirra, í Borgarfirði búa níu og í Kjós fjórir. Frá höfuðborgarsvæðinu koma 43 starfsmenn til starfa hjá Elkem. Nokkuð misjafnt er milli atvinnugreina hversu mörg afleidd störf fylgja starfsemi einstakra fyrirtækja. Mjög fjölbreytt fyrirtæki hafa orðið til í tengslum við starfsemi Elkem og Norðuráls á Grundartanga. Varlega má áætla að afleidd störf vegna Elkem gætu verið á bilinu 400-500. Flest þeirra í nágrannasveitarfélögunum. Þá eru ekki talin þau störf sem gætu orðið afrakstur þeirrar þróunarvinnu sem staðið hefur yfir á Grundartanga á undanförnum misserum líkt og áðurnefnt landeldi er gott dæmi um.

Fleiri spurningar en svör

Þegar umræðan um fyrirhugaða verndartolla ESB hefur staðið á Íslandi í tvær vikur hefur hún í raun vakið fleiri spurningar en svör hafa fengist við. Ennþá er ekki að fullu upplýst hvenær og með hvaða hætti upplýsingar um fyrirhugaða tolla bárust stjórnvöldum. Því síður er upplýst hvers vegna málið varð ekki opinbert á Íslandi fyrr en fréttir af því bárust frá Noregi. Ennþá virðist ekki fást upplýsingar um með hvaða hætti umræddir tollar verða lagðir á. Þá hefur frá fyrsta degi verið á reiki hvort slíkar álögur samræmist EES samningnum. Því síður hvernig það rökstyðja megi að ráðstafanir gegn undirboðum á markaði snúist að fyrirtækjum sem ekki stunda slík undirboð. Eru hugmyndir um verndartolla sprottnar af einhverjum öðrum hvötum en vegna undirboða? Því síður hefur umræðan á Íslandi snúist um hvort engin áþreifanleg vernd sé fólgin í EES samningnum þegar á reynir.

Farið með löndum

Það sem einnig hefur vakið mikla athygli undanfarinna tveggja vikna er hversu takmarkaða umræðu þetta mál hefur fengið þrátt fyrir augljóst mikilvægi þess fyrir þjóðarhag. Málið virðist vera mjög óþægilegt af einhverjum ástæðum. Í nær tvær vikur var Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir utanríkisráðherra eini ráðherrann sem fékkst til þess að tjá sig um málið. Hún var skorinorð og sagði málið ekki í samræmi við EES samninginn og hann yrði varinn. Aðrir ráðherrar forðuðust málið og ein og hálf vika leið þar til forsætisráðherra Kristrún Frostadóttir gaf færi á sér vegna umræðu um málið og fór þá með löndum.

Þingmenn Norðvesturkjördæmis, aðrir en Ólafur Adolfsson, hafa lítt eða ekki stigið fram vegna málsins ekki síst stjórnarþingmenn kjördæmisins. Það vekur mikla athygli því að flestir hafa þingmennirnir almennt verið mjög áberandi í stjórnmálaumræðunni þegar rædd hafa verið mál tengd kjördæmi þeirra.

Eins og áður kom fram að verði umræddir verndartollar að veruleika opnar það möguleika á álagningu tolla á aðrar framleiðsluvörur frá Íslandi. Það eru vörur sem vega einna þyngst í atvinnulífi Norðvesturkjördæmis. Hagsmunir Elkem á Grundartanga eru því ekki afmarkað fyrirbæri, takist ekki að koma í veg fyrir ætlun ESB um upptöku verndartolla af einkar óljósum hvötum.

Halldór Jónsson tók saman

Verndartollar af óljósum hvötum ekki einkamál Elkem – fréttaskýring

Spurt hvort EES samningurinn verndi þegar á reynir

Spurt hvort EES samningurinn verndi þegar á reynir