Rætt við Hilmar Snorrason, sem var skólastjóri Slysavarnarskóla sjómanna í rúm 30 ár

Öryggi sjómanna og sæfarenda hefur verið Hilmari Snorrasyni hugleikið frá því að hann var mjög ungur að árum. Það er honum líklega í blóð borið, því faðir hans byrjaði að vera með hjálm við vinnu sína á sjó um 1970. Það þótti skrýtið. Þetta mótaði Hilmar hins vegar og setti mark sitt á hann sem skipstjórnanda og síðan skólastjóra Slysavarnarskóla sjómanna. Það lá snemma fyrir að Hilmar ætlaði sér á sjóinn.

„Það er nú þannig að báðir foreldrar mínir voru sjómenn. Móðir mín var fædd og uppalin á Mýrum og hún fór snemma til sjós. Hún var hálfgerður “rebel” í fjölskyldunni og hún réð sig sem þernu á Laxfoss, sem var í ferðum á milli Reykjavíkur og Borgarness. Síðan fer hún yfir á Súðina og var á henni þar til Esja kemur úr Petsamóferðinni og þá er hún á Esju fram yfir stríð. Hún er því öll stríðsárin á sjó.

Faðir minn var fæddur á Hornströndum og þar var það þannig að þegar fólk fór að heiman þá fór það á sjóinn, eins og pabbi gerði. Pabbi var báta- og togarasjómaður þar til hann kynntist mömmu og hún kom honum á fraktina. Hann var háseti hjá Ríkisskipum og ég fór að þvælast með honum. Níu ára gamall var ég alveg harður á því að ég ætlaði að verða skipstjóri, það var ekkert flókið.

Ég byrjaði á sjónum 1972, fjórum dögum fyrir 15 ára afmælið mitt. Ég var alla tíð kaupskipamegin, ég var aldrei á fiskiskipum. Ég var hjá Skipaútgerð ríkisins frá 1977 og varð skipstjóri 1984, alveg þar til ég tók við Slysavarnarskólanum 1991.“ Blaðamaður ályktar eftir þessa frásögn að Hilmar hafi alist upp í einhverju sjávarþorpi á landsbyggðinni, en hann er fæddur og uppalinn í Laugarneshverfinu í Reykjavík. Mekka farmennskunnar, kallar hann það, en þaðan gat hann fylgst með frökturunum koma og fara.

*Hilmar á bryggjunni í Torrevieja á Spáni, en hann flutti þangað eftir að hann settist í helgan stein.*

Eldur í olíuskipi

Líkt og áður segir var Snorri, faðir Hilmars, meðvitaðri um öryggismál en margur sjómaðurinn, enda bjargsigsmaður í Hornbjargi, og hóf að brúka hjálm til sjós um 1970, áratugum áður en það varð viðtekin venja. Öryggisvitund var ekki hátt skrifuð á þessum árum og Hilmar kynntist því þegar hann fór á sjóinn. Hann var þrjú ár á olíuskipinu Kyndli og varð oft hugsi yfir öryggismálum. Aldrei voru haldnar æfingar, búnaður aldrei prófaður og í sjálfur sér vissu menn lítið um hvað ætti að gera ef eitthvað kæmi upp á.

„Kvöld eitt þegar við vorum á leiðinni inn í Hvalfjörð í lestun var ég eitthvað að væflast í borðsalnum og finn reykjarlykt. Ég opna dyrnar að stiganum niður í íbúðir okkar hásetanna og þá kemur reykur á móti mér. Á þessum árum voru engir brunaboðar eða slíkt um borð í skipum og ég hleyp því upp í brú og segi að það sé reykur í ganginum hjá hásetunum. Skipstjóri og stýrimaður voru uppi í brú og stýrimaðurinn stekkur af stað með mér. Þegar hann hleypur framhjá klefanum sínum kemur hann þar við til að ná í einkennishúfuna sína. Mér fannst svo súrrealískt þegar ég leit aftur fyrir mig og sá hann stökkva inn í klefann. Það hafði sem sagt forgang að ná í helvítis kaskeitið!“

Betur fór en á horfðist, reykurinn átti upptök sín í eldi sem hafði kviknað í ruslafötu þegar bátsmaðurinn sló þar úr pípusterti sínum, en hann hefði hæglega getað breiðst út. Það vill enginn upplifa eldsvoða um borð í skipi og hvað þá olíuskipi og Hilmar hugsaði með sér að svona ættu hlutirnir ekki að vera.

*Hilmar var brautryðjandi í öryggismálum til sjós og gætti þess að áhafnir á skipum sem hann stýrði væru vel æfðar. Hér má sjá hóp eftir bátaæfingu á Öskju 1988.*

Norsk öryggisvitund

Hilmar starfaði hjá Skipaútgerð ríkisins árið 1979 þegar hann var fenginn til að vera leiðsögðumaður á norsku leiguskipi. Þar kynntist hann allt annarri og betri öryggismenningu.

„Ég var settur í norsku deildina hjá útgerðinni. Skipið var mannað með Norðmönnum og ég sigldi með þeim í fjögur ár. Þar voru menn byrjaðir að halda æfingar á svona þriggja mánaða fresti. Við vorum að fá björgunarbúninga, það var krafa hjá Norðmönnum að allir skipverjar hefðu björgunarbúninga. Þetta var auðvitað alveg nýtt, við vorum ekki með þetta á íslenskum skipum þá. Þá fór ég að gefa öryggismálum meiri gaum.“

Eftir breytingar á leigusamningum varð Hilmar stýrimaður á skipinu, með norskan skipstjóra og yfirvélstjóra. Það kom í hans hlut sem stýrimanns að halda æfingarnar sem Norðmennirnir höfðu áður séð um. Árið 1987 verður hann fastur skipstjóri með Öskju og fór alveg inn í öryggismálin.

*Síðasta daginn sem skólastjóri hitti Hilmar Kristján Ragnarsson á Kaffivagninum, en hann var á sínum tíma örlagavaldur í því að Akraborgin var gerð að skólaskipi.*

Frumkvöðlastarf

Hilmar var þarna ungur og fullur af orku, eins og hann orðar það, og naut þess að vinna í öryggismálum og gera þau góð á sínu skipi. Hann vann líka stórmerkilegt frumkvöðlastarf.

„Ég var með nýliðafræðslu, bjó til gæðakerfi fyrir okkur, gátlista um öryggisbúnaðinn og fleira. Ég bjó meira að segja til nýliðamyndband, maður var svo klikkaður. Stýrimaður hjá mér átti myndbandsupptökuvél þannig að ég tók upp efni og keypti svo tíma í stúdíói og klippti til myndband um öryggismálin um borð. Það urðu allir að horfa á þetta þegar þeir komu um borð og einnig í kjölfar æfinga hjá okkur.

Ég man eftir því þegar við vorum einu sinni að halda æfingu, þá var ég með Heklu. Þá komu tveir kallar, sem voru nýbyrjaðir, höfðu verið hjá annarri útgerð. Annar þeirra segir þegar hann kemur inn í brúna: Hva, á maður bara að vera hérna í einhverjum leikaraskap? Ég sagði honum að hann þyrfti þess svosem ekki, en ef hann ætlaði að vera á þessu skipi þyrfti hann að taka þátt í þessu, annars færi hann bara í land. Þarna voru menn að koma frá útgerð sem ég efast um að hafi nokkurn tímann haldið æfingar. Svona var þetta, það var ekki verið að gera mikið almennt í öryggismálum.“

Sjómenn á námskeiði Slysavarnaskóla sjómanna að æfa viðbrögð við eldsvoða um borð í skipum á nýja æfingasvæði skólans og Slökkviliðs höfuðborgarsvæðisins, Elju, sem staðestt er í Hafnarfirði.

Skólastjórinn

Starf Hilmars vakti athygli og hann var fenginn til að segja frá því á Öryggismálaráðstefnu sjómanna. Það kom því ekki endilega á óvart að hann yrði beðinn að taka við Slysavarnaskóla sjómanna, sem hann og gerði árið 1991.

Á þessum árum og lengi eftir það, urðu reglulega banaslys á sjó. Ef gömlum sjómannadagsblöðum er flett, rekumst við á upptalningu á þeim sem höfðu dáið á sjó það árið. Það virtist einhvern veginn vera óumbreytanleg staðreynd að reglulega dæju menn við vinnu sína á sjó. Í dag er það gjörbreytt og banaslys til sjós heyra til undantekninga. Öryggisvitund hefur því aukist gríðarlega.

Slysvarnaskóli sjómanna var stofnaður árið 1985. Framan af var fjármögnun hans ótrygg og þurfti að leita bitlinga hér og þar, en rekstrargrundvöllur hans var tryggður með lögum frá Alþingi árið 1991. Samhliða var kveðið á um að ráðherra skyldi setja í reglugerð skyldu um öryggisfræðslu sjómanna, en það gerðist þó ekki fyrr en árið 1995 og tók ekki gildi fyrr en 1997. Þá áttu allir sjómenn að vera komnir í gegnum þá fræðslu.

Hilmar segir að nauðsynlegt hafi verið að setja öryggisfræðslu sem skyldu. Fram að því hafi gengið illa að fylla námskeið hjá skólanum, menn komu síður af því að þetta var ekki skylda. Eftir því sem nær dró þeim tímamörkum að enginn færi á sjó án fræðslunnar, jókst aðsóknin til muna. Biðlistar mynduðust og þegar ljóst var að ekki allir næðu að ljúka námskeiðum fyrir tiltekinn tímafrest, var sett ákvæði um undanþágu væru menn á biðlista að námi í skólanum.

„Menn voru alltaf að bíða með að skrá sig, ég ætla að vera síðastur. Þegar kom að þessum tímamörkum voru auðvitað fjölmargir sem ekki höfðu skráð sig. Sem dæmi þá hringdi í mig maður klukkan ellefu á gamlárskvöld til að skrá sig á námskeið fyrir áramót, svo hann fengi undanþáguna. Það var kannski einum of langt gengið að hringja klukkan ellefu á gamlárskvöld.“

*Þétt lið að baki skólastjóranum. Starfslið Slysavarnarskólans á síðasta ári Hilmars sem skólastjóri.*

Akraborg verður Sæbjörg

Skólinn var með aðsetur í gamla varðskipinu Þór, sem hafði hlotið nafnið Sæbjörg. Þar var hann við þröngan kost, enda skipið orðið lélegt. Leitað var að nýju skipi, en fátt spennandi var í boði. Dag einn árið 1996 þegar Hilmar var að þvælast á bryggjunni rekst hann á stýrimann á Akraborginni. Sá bendir á að óðum styttist í opnun Hvalfjarðarganga og þá myndi Akraborgin verða á lausu, hvort hún væri ekki tilvalin fyrir skólann? Hilmar hélt það nú, en fékk þau skilaboð frá stjórnvöldum að hún væri allt of stór og því hófust viðræður við Djúpbátinn á Ísafirði um að fá Fagranes. Þær viðræður sigldu í strand.

Á þessum tíma var fyrirhugað að setja á kröfu um endurmenntun sjómanna varðandi öryggisfræðslu. Þetta var til umræðu í skólanefnd Slysavarnaskólans og Hilmar var boðaður á fund til ráðherra.

„Halldór Blöndal boðar mig, Adda Kitta Gau og Kristján Ragnarsson á fund uppi í ráðuneyti. Með okkur var Ragnhildur Hjaltadóttir. Ráðherrann spyr út í þessi mál; ef hann setti reglugerð um endurmenntun, gætum við þá tekið á móti þeim fjölda sjómanna sem þyrfti að sinna? Ekki með núverandi skipi, sagði ég, það er of lítið enda einungis ein kennslustofa um borð. Og þú vilt ekki láta okkur fá Akraborgina, bætti ég við. Akraborgina? spyr Kristján Ragnarsson þá. Er það ekki alveg tilvalið skip? Eftir það var þetta engin spurning lengur og ég fékk sólarhring í að útvega tölur um rekstur, því þetta yrði mun dýrara skip í rekstri en það sem við vorum með.

Ég segi alltaf við Kristján Ragnarsson að hann hafi komið þessu skipi í höfn til okkar. Það var skemmtilegt að síðasta daginn minn í vinnunni hitti ég Kristján einmitt á Kaffivagninum. Ég lét smella af okkur mynd saman með skipið í bakgrunni og sagði honum að við vissum það báðir að það væri honum að þakka að Akraborgin hefði orðið að Sæbjörgu. Mér þótti vænt um þetta, nú þegar Addi er dáinn,“ segir Hilmar, en Addi Kitta Gau var, fyrir þau sem ekki vita, Guðjón Arnar Kristjánsson, sem lengi var forseti Farmanna- og fiskimannasambandsins, í skólanefnd Slysavarnaskólans og síðar þingmaður og formaður Frjálslynda flokksins. Hann lést árið 2018.

Gott en má bæta

Hilmar hætti sem skólastjóri í október árið 2023. Tímasetningin var vel valin; í júlí það ár hafði hann verið með Sæbjörgina í 25 ár, en hann tók við henni í júlí 1998, og svo átti hann brúðkaupsafmæli í október. „10. október 1998 giftist ég konuninni minni og við héldum veislu í Sæbjörginni. Ég vildi vera fram yfir þann tíma og eiga 25 ára brúðkaupsafmæli um borð.“

Hilmar starfaði svo við sérverkefni í eitt ár, aðstoðaði arftaka sinn og ýmislegt fleira, en hætti alveg árið 2024 og býr nú á Spáni. Það er ekki úr vegi að spyrja hann, með alla sína reynslu, hvort við séum á góðum stað varðandi öryggismál sjómanna?

„Já, en við getum alltaf gert betur og verðum að einblína á það. Í dag er hægt að segja það að öryggismál sjómanna eru í góðum málum, þannig lagað séð. Það eru auðvitað að gerast slys og óhöpp, en þau eru ekki í neinni líkingu við það sem var þegar ég byrjaði með skólann.

Ýmislegt má þó bæta. Þjóðir í kringum okkur hafa til dæmis lögleitt öryggisstjórnunarkerfi um borð í fiskiskipum, en við erum ekki komin þangað. Við teljum okkur vera góð í þessum málum, en getum verið betri og eigum ekki að vera eftirbátar nágrannaþjóða okkar. Norðmenn hafa meira að segja sett skyldu um öryggisstjórnunarkerfi fyrir trillur, annars fá menn ekki haffæri.“

Hilmar segir að hér á landi horfi menn til þess að hvetja til þess að slík kerfi séu tekin upp, frekar en að gera að skyldu. Hann vonar hins vegar að stjórnvöld sjái að sér og breyti því. Í því samhengi er hægt að horfa til reynslunnar af ásókn sjómanna í Slysavarnaskólann; erfitt var að fylla námskeið fyrr en þau urðu skylda, þá mættu allir.

Gjörbreytt viðhorf

Árið 2012 var ég fenginn til að fara til Bretlands og hitta stóran hóp af fólki sem var að velta öryggisfræðslu fyrir sér og vildi fá að heyra af íslenska módelinu. Þarna vorum við búin að eiga eitt ár án banaslyss á sjó. Ég benti þeim á að það var áræðni stjórnvalda að skylda öryggisfræðsluna. Það var ekki gert þegjandi og hljóðalaust, því margir töldu að þarna væri vegið að þeim. Þetta var kært og allur pakkinn. Í dag hvarflar ekki annað að nokkrum manni en að þetta eigi að vera skylda.“

Kynslóðaskipti hafa átt sér stað í sjómennsku, eins og öðrum stéttum, því blessaður tíminn líður. Þeir sem byrjuðu á sjó um aldamótin, hafa nú verið á sjó í 25 ár og eru komnir á miðjan aldur. „Þetta eru menn sem hafa ekki þekkt annað en að það er öryggisfræðsla til þess að vera að vinna þetta starf. Það var áður fullt af mönnum sem vissi ekkert hvað öryggisfræðsla var eða skiptu sér ekkert af því. Þannig að það hafa orðið kynslóðaskipti og ný kynslóð er með mun betri öryggisvitund en þær fyrri.

Ég sagði við þennan hóp í Bretlandi að árangurinn skilar sér ekki daginn eftir að þú setur lögin og reglurnar. Það þarf að gefa þessu tíma. Þegar við náðum þessum árangri að vera í fyrsta skipti með ár án banaslyss á sjónum, þá er búin að eiga sér stað alveg gríðarlega mikil þjálfun á meðal sjómanna. Það er búið að koma mönnum í endurmenntun á fimm ára fresti. Feimnin í öryggismálum er horfin, menn eru núna ófeimnir við að tala um öryggismál.“

Hilmar leggur áherslu á að bætt öryggi til sjós sé afleiðing margra þátta; löggjafinn breyti lagaumhverfi, rannsóknaraðilar komi með niðurstöður sem menn geti lært af, ný og öflug björgunarskip björgunarsveita og öflug varðskip og þyrlur Landhelgisgæslu, veðurathuganir batni, eftirlitskerfið verði skilvirkara o.s.frv. Fyrst og fremst snúist þetta hins vegar um sjómanninn sjálfan, hann verði að breyta þessu.

„Fyrst og fremst er það hugarfar sjómannsins sem skiptir máli, það er aðalatriðið. Og það hefur gjörbreyst. Það eru engir töffarar eða kábójar til sjós í dag, bara menn sem vilja vinna vinnuna sína og koma heilir heim.“ Það er ekki að undra að viðhorfið hafi breyst. Á árum Hilmars sem skólastjóri fékk skólinn 55.600 heimsóknir á námskeiðin. Einhverjir oftar en einu sinni í endurmenntun og á hin ýmsu námskeið sem krafist er, en fjöldinn er gríðarlegur. Um síðustu áramót höfðu 68.306 nemendur komið í skólann frá stofnun.

Framlag Hilmars til öryggismála sjómanna er því óumdeilt og var viðurkennt á landsþingi Slysvarnarfélagsins Landsbjargar fyrr í mánuðinum þegar hann var heiðraður. „Ég er afskaplega ánægður með það og þakklátur. Það var gaman að hitta félagana og fá faðmlögin frá þessum góða hópi,“ segir Hilmar að lokum.

Kolbeinn Ó Proppé skráði

Það eru engir kábójar til sjós í dag

Rætt við Hilmar Snorrason, sem var skólastjóri Slysavarnarskóla sjómanna í rúm 30 ár

Rætt við Hilmar Snorrason, sem var skólastjóri Slysavarnarskóla sjómanna í rúm 30 ár