Íbúar upplýstir um aukna skjálftavirkni og mögulega náttúruvá

Um eitt hundrað manns mættu í Hjálmaklett í Borgarnesi í gærkvöldi til að hlýða á erindi Ara Trausta Guðmundssonar jarðfræðings um jarðhræringar í Ljósufjallakerfinu. Þar hefur jarðskjálftum fjölgað gríðarlega á þessu ári og margir sem hafa áhyggjur af því að þessi forna eldstöð sé nú að vakna upp af þrjú þúsund ára dvala. Það voru Rótarýklúbbur Borgarness, Ferðafélag Borgarfjarðarhéraðs og Borgarbyggð sem stóðu fyrir fundinum. Fram kom hjá Ara Trausta að Ljósufjallakerfið allt nær frá Hraunsfirði í norðvestri til suðausturs um Ljósufjöll, Hnappadal, fjöllin og dalina austur af honum og allt til Grábrókar í Norðurárdal. Rauðhálsar, skammt frá Kolbeinsstaðafjalli, er hins vegar nýjasta eldstöðin og yngri en landnám.

Mörg virk eldfjallakerfi

Í upphafi erindis síns fór Ari Trausti lauslega yfir þær virku eldstöðvar sem hér á landi eru, en af nægu er að taka. Ísland liggur eins og kunnugt er á Atlantshafshryggnum sem er sífellt að gliðna til austurs og vesturs. Þannig sagði hann Ísland á einni milljón ára hafa gleikkað um 20 kílómetra. Gliðnunin er um tveir sentimetrar á ári. Af sömu ástæðu varð Ísland upphaflega til sem eldfjallaeyja fyrir milljónum ára. Að jafnaði sagði Ari Trausti að 250 eldgos verði hér á landi á hverju árþúsundi. Ýmist eru það sprungugos eða að það gýs í virkjum eldstöðvum nærri Atlantshafshryggnum. Virkar eldstöðvar eru taldar vera á um fjórðungi landsins. Meðal annars sagði hann styttast í Grímsvatnagos, Surtsey varð til 1963 og tíu árum síðar gaus í Heimaey sem tengist sama kerfi og bjó til Surtsey. Þá sagði hann Öræfajökul hættulegustu eldstöð landsins, en minnti einnig á Öskju og einnig sagði hann frá Kröflueldunum sem voru keimlíkt fyrirbrigði og eldsumbrotin sem nú standa yfir á Reykjanesi. Þá sagði hann að Eyjafjallajökulsgosið 2010 hafi verið kröftugasta gosið í okkar tíð, en það var bæði gjóskugos og kvika kom upp. Þá sagði hann Bárðarbungu stærstu eldstöð landsins, en hún lúrir 700 metra undir ísbreiðunni. Katla skelfur og myndar ný háhitasvæði og loks er Hengill ung eldstöð sem vel gæti átt eftir að minna á sig. Minnti hann okkur á að við lifum á eldfjallaeyju. Af þeim sökum væri hlutfallslega margir vísindamenn sem hefðu lagt fræðigreinina fyrir sig.

Kvikuinnskot á 12-15 km dýpi

Eftir yfirferð um virkar eldstöðvar barst tal Ara Trausta að Ljósufjallakerfinu og Snæfellsnesi. Þar eiga sér stað svokallaðir hliðarskjálftar sem byggja ekki á rekhreyfingum eins og tengjast beint Atlantshafshryggnum sem liggur þvert yfir landið frá suðvestri til norðausturs. Rekhreyfingar geta myndað jarðskjálfta án þess að gjósi og í því samhengi nefndi hann jarðskjálftann stóra sem átti upptök sín í Síðufjalli í Hvítársíðu í júní 1974. Frá því árið 2021 hefur aukin skjálftavirkni hins vegar verið að mælast í Ljósufjallakerfinu og hrina sem er býsna staðbundin og kennd við Grjótárvatn er áberandi, einkum á þessu ári. Í því samhengi birti hann kort þar sem búið var að safna öllum jarðskjálftum sem mælst hafa á svæðinu yfir ákveðin tímabil. Skjálftavirknin hefur aukist verulega árið 2025 og undanfarið hafa mælst skjálftar af stærðinni 3,7 – 3,8 stig sem er býsna mikið og sagði hann öruggt að þeir stöfuðu af kvikuinnskotum á 12-15 kílómetra dýpi. Sagði hann virka eldstöðvakerfið á Snæfellsnesi og suðaustur alla leið í Norðurárdal saman standa af þremur kerfum sem megi flokka eftir Snæfellsjökli, Lýsuskarði og Ljósufjöllum. Á þessu svæði er styst síðan gaus í Rauðhálsum líklega snemma á landnámsöld. Ytri Rauðamelskúla er líklega síðasta þekkta gosið en það var fyrir 2600 árum. Allavega sagði hann hraunið þar yngra en 4000 ára gamalt. Grábrókarhraun er líklega um 6000 ára en rann úr eldstöð sem liggur syðst á beltinu. Á eldstöðvakerfinu sem kennt er við Ljósufjöll hefur líklega, að sögn Ara Trausta, gosið 17-23 sinnum á síðustu 5000 árum og hraunframleiðsla í öllum þessum gosum verið lítil í samanburði við flest gos hér á landi.

*Rótarýmaðurinn Ragnar Frank Kristjánsson setti samkomuna og bauð Ara Trausta velkominn.*

Óvíst að kvika nái upp á yfirborðið

Ari Trausti sagði í raun lykilatriði fyrir fólk að vita að ef það fer að gjósa á Ljósufjalla eldstöðvakerfinu að öll þekkt gos fyrri tíma hafa verið lítil og hraun sem runnið hafa sömuleiðis. Mesta hættu sagði hann stafa af því ef sprunga opnast og gos verður upp um vatn, eins og til dæmis Grjótárvatn þar sem flestir skjálftar hafa mælst. „Við megum hins vegar ekki gleyma því að langflest gos undir Íslandi skila sér ekki alla leið upp á yfirborðið. Jafnvel þótt jörð skjálfi eins og við erum nú að upplifa er ómögulegt að fullyrða neitt um að kvika nái upp á yfirborðið. Ef það hins vegar gerist er einkenni þessa eldstöðvakerfis að til verða svokallaðir einskiptisgígar og alls ekki víst né líklegt að gjósi á sama stað aftur. Sprungur geta því opnast hvar sem er í kerfinu.“

Ari Trausti sagði enga reynslu vísindamanna af eldgosum á Snæfellsnesi og litlar mælingar sem liggja fyrir. Stutt er síðan jarðskjálftamælum var komið fyrir t.d. í nágrenni við Grjótárvatn og í Hítardal og því væri ekki hægt að bera skjálftahrinuna nú saman við fyrri mælingar, af því þær eru hreinlega ekki til. Því gæti þessi hrina skjálfta fjarað út án nokkur goss. „Það er hins vegar kvika þarna djúpt undir, það eru ákveðnar líkur á að hún nái upp á yfirborðið en engan vegin víst,“ ítrekaði hann.

Fimm sviðsmyndir

Ef skjálftavirkni heldur áfram og leiðir til eldgoss sagði Ari Trausti að fyrirværinn gæti orðið lítill, jafnvel innan við klukkustund. Aðspurður hvort skynsamlegt væri að skipuleggja gönguferðir um Vatnaleiðina, sagðist hann telja það í lagi. Hann ítrekaði að mesta hættan fyrir nærliggjandi byggð væri ef kvika kemur upp undir vatni. Þá verður svokölluð hvellsuða og myndi leiða til gjóskufalls.

Heilt yfir var Ari Trausti orðvar um líkur á auknum umbrotum á Ljósufjallakerfinu. Að endingu varpaði hann fram fimm mögulegum sviðsmyndum um hvað gæti gerst héðan af. „Í fyrsta lagi getur virknin haldið áfram um hríð, skjálftar orðið af svipaðri stærð, en gætu þó orðið stærri. Í öðru lagi gæti skjálftavirknin hætt og kvikuinnskot setið eftir í jarðskorpunni. Síðan einhvern tímann síðar gæti nýtt óróatímabil hafist að nýju í kerfinu. Í þriðja lagi gæti fyrr en síðar hafist sprungugos með hraunrennsli á skjálftasvæðinu. Spá um gos er ekki möguleg nema ef til vill með stuttum fyrirvara. Í fjórða lagi gæti virkni hafist á öðrum stað í kerfinu. Loks í fimmta lagi verð ég að minna á að öll fyrri gos hafa verið fremur máttlítil hraun- eða gjallgos,“ sagði Ari Trausti Guðmundsson að endingu.

*Margir áhugasamir gestir mættu. Hér eru m.a. Einar Sveinbjörnsson veðurfræðingur og Guðmundur Sigurðsson ráðunautur.*

*Mýramennirnir Birgir Pálsson og Guðbrandur Guðbrandsson. Fjær glittir í Guðbrand Brynjúlfsson.*

*Fylgst með af athygli. Helgi Helgason, Birgir Hauksson, Gróa Rögnvaldsdóttir, Sólrún Lind Egilsdóttir, Margrét Ingadóttir og Guðmundur Árnason.*

Fræðst um jarðhræringar í Ljósufjallakerfinu

Íbúar upplýstir um aukna skjálftavirkni og mögulega náttúruvá

Íbúar upplýstir um aukna skjálftavirkni og mögulega náttúruvá