Frásögn af seinustu fátækraflutningunum á Akranesi

„Ég sé þetta oft fyrir mér, hann að koma heim úr langri sjóferð, spenntur að sjá öll börnin og konuna sína, en gengur inn og grípur í tómt.“ Þannig lýsir Sólveig Jónsdóttir, rithöfundur úr Hvalfirði, átakanlegri reynslu langalangömmu sinnar og -afa. Þessir atburðir höfðu djúp áhrif á líf allra afkomenda hjónanna Málfríðar Halldórsdóttur og Guðjóns Einarssonar og hafa alla tíð verið ofarlega í huga þeirra. Einn dag aldamótaárið 1900 var þeim sundrað og börn þeirra fimm send í fóstur til vandalausra í Kjósinni. Talið er að þetta hafi verið síðustu fátækraflutningarnir sunnan Skarðsheiðar. Slíkt er eitthvað sem flestir í dag eiga erfitt með að ímynda sér. Fram að þessu hafði fjölskyldum hiklaust verið splundrað vegna fátæktar. Börn tekin frá foreldrum sínum og send í fóstur til vandalausra, oft við skelfilegan aðbúnað. Hjónin höfðu verið búsett í Fjósakoti við Akranes, ásamt fimm börnum sínum. Veturinn 1900 var Guðjón á sjó. Það dróst að bátur hans kæmi úr veiðiferð og á meðan breyttist líf þessarar fjölskyldu á svipstundu og það til frambúðar. Blaðamaður Skessuhorns kafaði ofan í frásögn þessara síðustu fátækraflutninga á Akranesi með aðstoð Sólveigar Jónsdóttur og Borgfirzkrar blöndu.

Alltaf gott að koma heim í sveitina

Sögumaður okkar, Sólveig Jónsdóttir, er fædd og uppalin í Galtarholti í Hvalfjarðarsveit. Hún flutti á Akranes til þess að fara í Fjölbrautaskóla Vesturlands og eftir stúdentspróf lá leið hennar til Reykjavíkur þar sem hún lærði stjórnmálafræði við Háskóla Íslands. Síðar lauk hún meistaraprófi við Edinborgarháskóla þar sem viðfangsefnið var þjóðernishyggja og þjóðernisátök. Sólveig hefur unnið við ritstörf lengi og gefið út þrjár skáldsögur en í dag starfar hún hjá Takk þar sem hún er svokallaður sögutæknir, e. storyteller.

,,Fyrirtækið Takk þjónustar góðgerðafélög bæði á Íslandi og í Danmörku. Við erum að byggja upp styrktarsamfélög þar sem fólk borgar mánaðarlega til þess að styðja við félögin. Mitt hlutverk er að taka viðtöl við fólk sem hefur notið góðs af góðgerðafélögunum og senda fréttabréf til þeirra sem eru að styrkja starfið.“ Eftir að skólaganga hófst flutti Sólveig aldrei aftur heim í Galtarholt. Í dag býr hún í Vesturbæ Reykjavíkur ásamt eiginmanni og tveimur börnum. ,,Það er samt ótrúlega fyndið; því lengra sem maður fer að heiman, því betur áttar maður sig á því hvað það er huggulegt að vera bara í kyrrðinni uppi í sveit,“ segir hún.

Fjölskyldan við Berjadalsá

Faðir Sólveigar er Jón Þór Guðmundsson en langamma hans og langafi voru Málfríður Halldórsdóttir og Guðjón Einarsson, sem þessi saga fjallar um. Málfríður var alin upp í Kjósinni en Guðjón handan við Hvalfjörðinn á bænum Klafastöðum. Ekki er nákvæmlega vitað hvenær Málfríður flutti yfir fjörðinn, en árið 1888 eignuðust þau sitt fyrsta barn, Jónfríði Guðjónsdóttur. Hjónin fluttu í Fosskot við Berjadalsá og þar eignuðust þau fimm börn til viðbótar; tvær stúlkur og þrjá drengi. En elsti sonur þeirra lést aðeins árs gamall. „Ég held að það hafi verið alveg jafn erfitt að missa barn þarna á þessum tíma og það er í dag. Munurinn er bara sá að þarna spurði þig enginn hvernig þér liði, svona var þetta bara,“ segir Sólveig.

Eftir sjö ár í Fosskoti flytur fjölskyldan að Fjósakoti, en báðir þessir bæir eru fyrir löngu komnir í eyði. Fjósakot var mun nær sjónum, enda var Guðjón sjómaður. Á meðan hann réri til fiskjar var Málfríður með börn þeirra heima. Saga fjölskyldunnar er rakin í sjöunda bindi Borgfirzkrar blöndu sem gefið var út 1983. Þar er Guðjóni lýst sem „sérlega barngóðum manni“ og segir Sólveig það mjög sérstakt að þetta lýsingarorð hafi verið notað yfir karlmann á þessum tíma, en það segi vel til um eiginleika hans og umfram allt góðmennsku. Hún segir það dýrmætt að eiga þessa heimild um hvað átti sér stað en á sama tíma sé mikilvægt að halda til haga hversu grimmilegir þessir flutningar voru.

Loforð sem brást

Síðla vetrar árið 1900 er Guðjón á sjó að sjá fyrir fjölskyldu sinni. Sólveig lýsir því hvernig fjölskyldan var hálfpartinn svikin. „Þau voru með samning sem virkaði þannig að Málfríður gat tekið út í kaupfélaginu matvöru fyrir launin sem Guðjón var að vinna sér inn á sjó, virkaði í raun eins og kredit.“ En samningur þessi var ekki uppfylltur. Guðjón var lengur á sjó en búist hafði verið við ogekki vitað hversu góður aflinn yrði. Þess vegna setti kaupfélagið bann við því að Málfríður gæti tekið út matvörur þar til Guðjón kæmi heim. Tíminn leið og ekkert spurðist til Guðjóns og sjóferðar hans. Málfríður varð þess vegna að taka þau þungu skref að leita á náðir nágranna sinna í von um að fá einhverja aðstoð.

„Hún fer þarna og biður um hjálp en það eru allir í svipaðri stöðu svo enginn sá færi á því að aðstoða hana. Það er líka rosalegt að ímynda sér þessa fátækt sem var, þó að það sé ekki lengra síðan en 125 ár. Þegar ég les yfir þetta þá hljómar þessi frásögn, eins og birtist í Borgfirzkri blöndu, líktog að mjög stuttur tími hafi liðið, kannski vika, milli þess að kaupfélagið setur stopp á vöruúttektir og allt fer niður á við hjá Málfríði.“

Uppboð á börnunum

Eftir þetta mikla áfall leitar Málfríður með börnin sín fjögur til hreppsnefndarinnar. Þá var Jóna tólf ára, Halldóra níu ára, Jón sjö ára, María þriggja ára og Ágúst eins árs. Þar var hins vegar enga hjálp að fá. Hreppsnefnd dæmdi að börnin skyldu tekin af þeim. Í Borfirzkri blöndu er því lýst hvar nokkrir bændur og vinnumenn taka á móti litlum hópi í lendingunni neðan við Ytra-Hólm. ,,Börnin eru fátæklega klædd, grannholda en hrein. Það er engum sérstökum erfiðleikum bundið að koma fólkinu í bátinn. En í svip konunnar og barnanna má lesa ótta og sum þeirra snökta öðru hvoru.“ Sólveig segir það vera átakanlegt að lesa lýsinguna. „Það er tekið fram að börnin væru hrein en grannholda, þetta var kannski svona seinasta stoltið, að hafa þau hrein.“

Þennan dag var fjölskyldunni einfaldlega sundrað og sameinaðist hún aldrei aftur. Sólveig líkir þessu við þrælauppboð: „Þau voru bara boðin upp og sá bóndi sem var til í að fá minnst fyrir þau, eða minnst meðlag frá sveitinni, hann fékk barnið.“ Börnin fóru því hvert á sinn bæinn, ekkert þeirrafór með móður sinni.

Þegar Guðjón kom heim af sjónum var eftirvæntingin án efa mikil að hitta fjölskylduna eftir svo langan tíma í burtu. En þegar hann kom heim greip hann í tómt, öll fjölskyldan hans var horfin. Sólveig segist ekki alveg muna hvenær hún heyrði fyrst sögu Málfríðar og Guðjóns. „Pabbi sagði við mig að hann hefði oft hugsað til Guðjóns og hvernig það var fyrir hann að koma heim og enginn úr fjölskyldunni var heima.“

Reyndi að endurheimta fjölskylduna

Bærinn var mannlaus. Guðjón leitaði til nágranna sinna sem seinna lýstu honum á þessu augnabliki sem ráðvilltum og harmi slegnum. Í Borgfirzkri blöndu segir að nágrannakona Guðjóns hafi stappað í hann stálinu og sagt honum að halda á fund hreppsnefndar og freista þess að endurheimta fjölskyldu sína. Guðjón gerði það en sá fundur fór ekki vel og sagði hreppstjórinn að hann fengi þau ekki til baka og ekki væri að ræða það frekar. Um haustið fékk hann þó Málfríði sína aftur, en ekkert barnanna. „Hugsaðu þér bara, þetta er eins og að missa öll börnin sín, nema þau eru ekki dáin, heldur eru þau bara hinum megin við fjörðinn og það er ekkert sem þú getur gert,“ lýsir Sólveig.

Bann við frekari barneignum

Sólveig minnist á Ágúst, yngsta barn þeirra hjóna, en hann var einungis árs gamall þegar hann er tekinn frá móður sinni. „Þau reyndu að fá Ágúst til baka en hreppurinn neitaði því. Pabbi hitti hann tvisvar og talaði um að hann hefði verið ansi sérstakur þegar hann var orðinn fullorðinn.“ Mögulega var það ekki að undra í ljósi þess að Ágúst fékk aldrei aftur að sjá móður sína eftir aðskilnaðinn og ekki er vitað hvernig aðbúnaður barnsins var á nýju heimili.

Eftir endurkynni Málfríðar og Guðjóns setti hreppstjórinn þeim hjónum eitt skilyrði. Ef þau ættu að fá að búa saman mættu þau alls ekki eignast fleiri börn. Þetta loforð tókst þeim ekki að uppfylla og árið 1902 eignuðust þau Þóru Guðmundínu Guðjónsdóttur, lukkulega vegna þess að hún er langamma Sólveigar og langalangamma blaðamanns.

Svöng og klæðalítil en kvartaði aldrei

Sólveig talar um hvernig saga Jónu frænku sinnar sé sérstaklega átakanleg. Í Borgfirzkri blöndu kemur fram að Jóna hafi sjálf sagt frá því síðar að í hópi þeirra sem komu á uppboðið; „sá hún mann einn sem henni stóð stuggur af og óskaði þess að lenda ekki hjá honum.“ Það urðu þó örlög hennar.

Sólveig segist fá gæsahúð þegar hún hugsar um hlutskipti frænku sinnar. „Þegar þú ert í þessari stöðu, að vera barn og sveitarómagi, þá ertu bara skrefinu fyrir ofan húsdýr.“ Hún segir að fólkið í sveitinni hafi vel vitað hvaða mann bóndinn hafði að geyma. Jóna var látin vinna miskunnarlaust og meðferðin á henni var harkaleg og vond. Hún var svöng og klæðalítil en kvartaði þó aldrei við neinn. Nágrannarnir sáu hversu hræðilegt stúlkan hafði það og ákváðu að kæra meðferðina til hreppsnefndar. Sérstök eftirlitsnefnd var skipuð til þess að koma á bæinn og líta eftir, en bóndinn hafði frétt af komu þeirra. Hann puntaði því Jónu upp, nuddaði kinnarnar á henni með strigapoka svo þær myndu virðast rjóðar og klæddi hana í föt af annarri stúlku sem bjó á sama bæ en hafði hlotið betri meðferð. Hann hótaði Jónu því að ef hún segðist vera óánægð, yrði hún drepin. Þegar nefndin kom þorði Jóna ekkert annað en gott að segja og engin ástæða þótti til þess að taka hana af bóndanum.

,,Þó að því sé ekki lýst hér í bókinni í einhverjum smáatriðum þá er það alveg ljóst að hún var greinilega beitt miklu ofbeldi og algjörri vanrækslu,“ segir Sólveig.

Jóna var í fimm ár til viðbótar á bænum eða þangað til hún varð sjálfráða og fékk lausamennskubréf. Hún vann sem kaupakona á ýmsum stöðum og árið 1920 hóf hún sambúð með Guðmundi Búasyni. Þau voru saman þar til hann lést árið 1946 en eignuðust engin börn. Stuttu eftir andlát Guðmundar flutti Jóna á Akranes.

„Ég man að ég heyrði að þegar hún var komin á elliheimili kallaði starfsfólkið hana alltaf huldudísina, því hún læddist alltaf meðfram veggjum og það fór rosalega lítið fyrir henni. Hún var hógvær, hlédræg kona sem var kannski svolítið lítil í sér.“ Sólveig segir að Jóna og pabbi hennar hafi átt fallegt samband og hann hafi oft farið til hennar þegar hann var lítill og fengið appelsín. Appelsín var það besta sem Jóna vissi en hún drakk það aldrei sjálf, leyfði sér það ekki, heldur átti alltaf til fyrir aðra. „Jóna lenti á versta staðnum, hin börnin lentu víst á betri stöðum, en svo hugsar maður; þó að það hafi verið betra, hvernig var það þá samt?“

*Jóna. Maðurinn á myndinni er óþekktur.*

Fósturbörnin líka tekin

Breytingin frá því að vera sjö manna fjölskylda yfir í það að vera aðeins þrjú var mikil hjá Guðjóni og Málfríði. Til þess að fylla upp í tómið ákváðu þau að taka að sér fósturbarn. Árný kom til þeirra árið 1907 en var tekin af þeim gegn þeirra vilja eftir nokkra dvöl á heimilinu. Ekki er vitað nákvæmlega hversu lengi hún dvaldi hjá þeim. Þau söknuðu hennar mjög en fengu aðra fósturdóttur árið 1910 sem var þá á fyrsta ári. Hjónin voru enn fátæk og báðu því um meðlag frá föður stúlkunnar. Hann átti aðra dóttur sem hann borgaði með og fannst það nóg og neitaði að borga Málfríði og Guðjóni meðlagið. Faðirinn krafðist þess að fá aðra þeirra til sín og hreppurinn réðist á garðinn þar sem hann var lægri og hrifsaði af þeim hjónum annað barn eftir fimm ára fóstur. Þá voru þau aftur orðin þrjú; Guðjón, Málfríður og Þóra.

Í frásögninni í Borfirzkri blöndu kemur fram að Einar Ásgeirsson Möller í Landakoti sagðist aldrei hafa unnið leiðinlegra verk í hreppsnefndinni en að þurfa að tilkynna þeim hjónum að stúlkan yrði tekin frá þeim. „Þarna var Þóra 13 ára. Hún minnist þess að foreldrar hennar hörmuðu litlu stúlkuna – og þó faðir hennar meir. Fór hann lengi einförum til að leyna harmi sínum.“

Það vakti athygli Sólveigar að seinna stúlkubarnið sem þau tóku í fóstur er aldrei nafngreint í Borgfirzkri blöndu. Stúlkan hét Halla og á fullorðinsárum var hún alltaf í miklu sambandi við Þóru fóstursystur sína, langömmu Sólveigar. Væntumþykja Höllu í garð fósturforeldra sinna leyndi sér ekki og seinna nefndi hún eitt barna sinna í höfuðið á þeim, Málfríði Guðjónu. Málfríður fósturmóðir hennar fékk þó aldrei að hitta þessa nöfnu sína vegna þess að síðla árs 1915, sama ár og Halla var tekin af þeim, veiktist hún af lungnabólgu og lést á jóladag.

*Systurnar við matarborð. Barn lengst til vinstri er Fríða barnabarn Fríðu. Hitt barnið óþekkt. María Guðjónsdóttir, kona við hlið hennar óþekkt, Jóna og svo Þóra lengst til hægri.*

Þögnin helsta bjargráðið

Árið 1915 var Þóra þá búin að missa móður sína og öll systkini sín þá einungis þrettán ára gömul. Guðjón faðir hennar hætti að fara á vertíðir eftir andlát Málfríðar og stundaði hrognkelsaveiðar og kaupavinnu á meðan Þóra hélt heimili ásamt því að stunda kaupavinnu á sumrin. Þóra bjó með föður sínum allt til ársins 1927 en það ár giftist hún ástinni sinni Sigurði Jónssyni. Þau bjuggu lengst af í Tryggvaskála á Akranesi og eignuðust þrjár dætur; Málfríði, Guðbjörgu og Guðjónínu Sigurðardætur. Málfríður, alltaf kölluð Fríða, var elst þeirra systra og amma Sólveigar.

„Ég og amma Fríða vorum mjög góðar vinkonur. Við áttum fallegt samband og töluðum mikið um gamla tímann.“ Sólveig talar alltaf um ömmu og afa í Skála sem er dregið af heiti bæjarins, Tryggvaskála. Henni skilst á föður sínum að Þóra hafi aldrei viljað tala um fátækraflutning fjölskyldu sinnar og talað lítið um æskuna yfir höfuð. ,,Það er örugglega ótrúlega erfitt að fæðast inn í fjölskyldu sem er heltekin af sorg og missi. Þetta hafði örugglega mikil áhrif á æskuna.“

Sólveig bendir á hvernig þögnin hafi oft verið helsta bjargráðið í þá daga. „Ég veit að Guðjón, pabbi langömmu, vildi sem minnst tala um þetta allt saman því það var einfaldlega of sárt fyrir hann.“ Sólveig lýsir því einnig hvernig Þóru hafi fundist langrækni vera mannkostur, en það stafi mögulega af því hvað fjölskyldan hennar hafi þurft að ganga í gegnum. „Það er sárt að hugsa til þess hversu margir upplifa tengslarof í kjölfar svona atburða. Foreldrarnir sem missa öll börnin sín – en líka öll börnin sem missa foreldra sína og systkini um leið.“

*Þóra og Sigurður Jónsson eiginmaður hennar.*

Systurnar sameinuðust

Á fullorðinsárum sameinuðust allar systurnar aftur á Akranesi. Þær voru nánar og ræktuðu systrasambandið til æviloka. Bræður þeirra bjuggu báðir lengst af í Reykjavík og voru þær systur í litlum samskiptum við þá. „Amma í Skála og María systir hennar komu stundum til okkar upp í sveit í Galtarholt að hjálpa til í fjósinu. Þeim fannst það óskaplega gaman,“ segir Sólveig. Hún veit ekki til þess að þær systur hafi nokkurn tímann rætt æskuna sín á milli. Sólveig segir að Þóra amma sín hafi verið glettin og skemmtileg en hafi getað verið ströng.

„Ég minnist þess þegar ég heimsótti hana einu sinni á elliheimilið. Þá var ég um tíu ára gömul, og hún gaf mér jólaköku. Mér fannst rúsínurnar alltaf vondar og kroppaði þær úr en leist ekki á svipinn á henni þegar hún tók eftir því. Hún spurði mig hvort ég ætlaði ekki að borða rúsínurnar og þá skrökvaði ég því til að mér þættu þær nefnilega bestar og vildi þess vegna geyma þær þar til síðast. Svo skóflaði ég þeim upp í mig, öllum í einu, og lét mig hafa það að kyngja þeim. Það liðu nokkur ár þar til ég áttaði mig almennilega á því að fyrir manneskju sem ólst upp við sára fátækt, og var svo sem aldrei efnuð á meðan hún lifði, þá var þetta – að ætla að sleppa rúsínum og leyfa þeim – algjör fásinna auðvitað.“ Sólveig var tíu ára þegar Þóra langamma hennar lést. Þá var hún orðin níutíu ára gömul og hafði lifað farsælu og góðu lífi miðað við það sem á gekk í æsku hennar.

*Þóra og María Guðjónsdóttir í fjósagallanum. Þóra til vinstri og María til hægri.*

Hefur hugsað sér að skrifa söguna

Sólveig segir að þessi fjölskyldusaga hennar komi oft til hennar og eins hafi ættingjar hvatt hana til þess að skrifa bók um hana. Hún segir það hins vegar vera flókið verkefni. „Ég þyrfti að verða mér úti um svo mikið af heimildum og ég fæ einhvern frammistöðukvíða því þetta er eitthvað sem ég þyrfti að gera fullkomlega. Ég hef hins vegar hugsað mér að taka þessa sögu og setja hana í nútíma samhengi,“ segir hún.

Þessi saga er ekki aðeins fjölskyldusaga Sólveigar; heldur spegilmynd af þeirri grimmd og örvæntingu sem fylgdi fátækraflutningum. Þrátt fyrir að hafa verið sundrað áttu systurnar í hópnum eftir að standa saman á efri árum. En sorgin hvarf aldrei alveg. Sagan er ekki einungis sögð fyrir þá sem upplifðu hana heldur líka fyrir þær kynslóðir sem komu á eftir svo hún og áhrif hennar gleymist ekki.

Ásrún Aldís Hreinsdóttir tók saman

*Þóra og dætur hennar. F.v. Málfríður (Fríða), Þóra, Guðbjörg (Gugga) og Guðjónína (Nína).*

Þetta var eins og þrælauppboð

Frásögn af seinustu fátækraflutningunum á Akranesi

Frásögn af seinustu fátækraflutningunum á Akranesi