medium

large

thumbnail

1536x1536

small

custom-size

„Ég ætla ekki að sauma fermingarfötin“

2048x2048

Gamlir nemendur í Héraðsskólanum á Núpi hittast reglulega

Tengiráðgjafar vinna við að leysa félagslega einangrun fólks

Þetta var eins og þrælauppboð

Erfitt en lærdómsríkt tímabil

Ákvað sjö ára að verða tannlæknir

core/paragraph

Látinn er 97 ára að aldri Diðrik Vilhjálmsson fyrrum bóndi á Helgavatni í Þverárhlíð. Diðrik rak í áratugi, ásamt Guðfinnu eiginkonu sinni, eitt stærsta kúabú Vesturlands. Synir hans og nú sonarsynir hafa haldið rekstrinum áfram og í gangi er enn frekari uppbygging á jörðinni.

Sumarið 2018 tók Kristján Gauti Karlsson blaðamaður á Skessuhorni ítarlegt og fróðlegt viðtal við Diðrik. Þar rifjar hann m.a. upp æsku sína í Þýskalandi; óvenjulega og erfiða lífsreynslu unglingspilts. Eftir stríð flutti hann til Íslands, ætlaði að stoppa stutt en ástin breytti því. Viðtalið er birt hér í heild sinni. Bent er á að allar tímasetningar eru eins og þær birtust í Skessuhorni fyrir tæpum átta árum síðan:

Diðrik á Helgavatni barðist ungur í síðari heimsstyrjöldinni:

core/heading

<h2>„Maður varð bara að slökkva á öllu til að komast í gegnum þetta“</h2>

Diðrik Vilhjálmsson fæddist í Þýskalandi árið 1927. Hann var aðeins tólf ára gamall þegar heimsstyrjöldin síðari skall á og mótaðist æska hans og uppvöxtur nokkuð af því. Að endingu var hann, eins og svo margir ungir menn, kvaddur í herinn og gegndi herskyldu síðustu mánuðina sem stríðið geisaði. Hann nam landbúnað og fluttist síðar til Íslands, nánar til tekið að Helgavatni í Þverárhlíð. Þar bjó hann ásamt Guðfinnu Jónsdóttur, eiginkonu sinni, til ársins 2007 og dvelur hann þar enn yfir sumartímann. Skessuhorn hitti Diðrik á heimili hans í Borgarnesi og ræddi við hann um stríðið, komuna til Íslands og margt fleira.

Sendur í Hitlersæskuna

„Ég er fæddur í Hamborg árið 1927. Ég verð 91 árs gamall í júlí. Foreldrar mínir bjuggu í miðbænum en fluttu síðan í úthverfin. Það var nú hálfgerð sveit þar ennþá á þeim árum,“ segir Diðrik Vilhjálmsson í samtali við Skessuhorn. „Faðir minn var skólastjóri og móðir mín húsmóðir. Hún var reyndar lærð hjúkrunarkona en var heimavinnandi með okkur fjögur systkinin. Garðurinn var stór og mikið ræktað af grænmeti, eins og tíðkast hefur alla tíð í Þýskalandi hjá þeim sem hafa tækifæri til þess. Mér fannst bara fínt að vera þarna og það var ágætt að alast þarna upp. Barnsárin voru áhyggjulaus eins og gengur, þangað til þetta stríðsvesen hófst. Það breytti náttúrulega miklu,“ segir Diðrik.

Þegar stríðið hófst 1939 var Diðrik tólf ára gamall. Faðir hans var kallaður í herinn, nánast alveg í upphafi stríðsins. Eins og margir þýskir piltar var Diðrik sendur í ungliðahreyfingu Hitlers, sem hét Hitler Jugend á móðurmálinu en var jafnan nefnd Hitlersæskan á íslensku. „Ég var fyrst sendur í Deutsches Jungvolk, sem var deild í Hitler Jugend fyrir pilta á aldrinum 10 til 14 ára. Þetta var bara svipað og að vera í skátunum, nema töluvert meiri pólitískur áróður. Þegar við náðum 14 ára aldri vorum við síðan sendir í Hitler Jugend,“ segir Diðrik. Innan vébanda þeirra samtaka voru drengirnir síðan til 17 ára aldurs, eða þar til þeir voru formlega kallaðir í herinn.

Loftárásir á Hamborg

„Við krakkarnir sem vorum fædd 1927 og 1928 voru sendir til Suður-Þýskalands, vegna loftárásanna í Hamborg. Þar sváfum við í skólum og fengum einhverja smá kennslu. Ég var í Suður-Þýskalandi í eitt og hálft ár eða svo. Þessi skólaganga var nú ekki merkileg, bara einn kennari með stóran hóp af krökkum en það voru góðir tímar samt. Ég á margar góðar minningar frá því að vera með krökkunum í Suður-Þýskalandi. Við fengum nóg að borða og vanhagaði ekki um neitt,“ segir Diðrik.

Sprengjum var varpað á ýmsa staði í og við Hamborg meira og minna allt stríðið, kafbátahafnir, skipasmíðastöðvar og iðnaðarhverfi. En í síðustu viku júlímánaðar 1943 var gerð loftárás á borgina sjálfa og hún gersamlega lögð í rúst. Diðrik var kominn heim frá Suður-Þýskalandi þegar árásin var gerð og man vel eftir þessu. „Þegar við vorum 15 ára vorum við sendir að manna loftvarnarbyssurnar. Þetta voru stórar byssur, 20 sentímetrar í þvermál. Við vöktum við byssurnar á nóttunni og lentum í loftárásum 23. júlí 1943. Það var ævintýri út af fyrir sig. Sem betur fer bjuggu foreldrar mínir í útjaðri borgarinnar þannig að húsið okkar slapp og ekkert brann. En borgin var alveg í rúst,“ segir Diðrik.

Maturinn fraus í lestinni

„Þegar skólanum lauk í apríl 1944 losnaði maður úr þessu. Þá fór ég að læra í landbúnaði, fékk að fara í sveit að læra 16 ára gamall. Svo þegar ég var 17 ára var ég kallaður í herinn. Fyrst var maður sendur í svokallað þegnskylduvinnu. Þegar stríðið byrjaði fólst þegnskylduvinnan aðallega í því að vera með skóflu og grafa skurði. En þegar ég var kallaður þangað var þetta bara undirbúningur fyrir herinn,“ segir hann. „Þetta var einhvers staðar austur í Prússlandi. Ég var þar í október, nóvember og síðan vorum við send heim fyrir jólin. Við heyrðum skothríðina frá Rússunum þegar við lögðum af stað í kuldanum. Ég tók lestina heim til Hamborgar, í tíu stiga frosti. Þetta voru ekki farþegalestir, bara vöruflutningavagnar. Það var hálmur á gólfinu þar sem maður gat lagt sig. Það var svo kalt að allur maturinn fraus, hvort sem það var brauð eða smjör, þetta var allt frosið,“ segir Diðrik og hlær við endurminninguna. „En þegar ég kom heim milli jóla og nýárs þá beið bréfið eftir mér. Ég átti að mæta í herinn 6. janúar.“

Látnir tína saman líkin

Diðrik var sendur til Cottbus, sem er bær skammt sunnan við Berlín. Þar átti að kenna hermönnunum ungu réttu handtökin í stríðinu. „Þar lenti ég aftur í loftárás. Það var svakalegt alveg. Gerð var loftárás á járnbrautarstöðina. Þar var lest full af skotfærum og urðu ógurlegar sprengingar,“ segir Diðrik. „Við hliðina á henni var lest frá Rauða krossinum með sjúklinga innanborðs og við vorum sendir til að tína saman líkin. Það var svolítið hrikalegt. Við vorum bara látnir setja líkin í einhverja hrúgu og ég veit ekkert hvað varð af þeim,“ segir hann. „Ég sá heila og augu og ýmislegt fleira á götunni, hafði aldrei áður áttað mig á því hvað mannsaugu eru stór,“ segir Diðrik. Aðspurður segir hann að vissulega hafi þetta verið ógnvekjandi lífsreynsa. „Jú, þetta var það, en þegar þarna var komið sögu var maður eiginlega búinn að slökkva á öllu hérna uppi,“ segir hann og bendir á höfuðið. „Það var ekki til áfallahjálp eða neitt svoleiðis á þeim árum. Maður varð bara að slökkva á öllu til að komast í gegnum þetta.“

„Skaut aldrei af byssunni“

Það leið síðan ekki á löngu áður en Diðrik var sendur ásamt félögum sínum í fremstu víglínu. „Í Cottbus var okkur kennt hitt og þetta en það endaði auðvitað með því að Rússarnir fóru að nálgast staðinn. Þá vorum við sendir til Norður-Þýskalands þar sem við vorum í litlu þorpi í nokkrar vikur, þangað til 1. apríl 1945. Þá vorum við sendir í fremstu víglínu. Það var við Rín við Emsfljótið, þar lentum við í fyrstu orrustunni. Þarna var maður bara að reyna að bjarga sjálfum sér,“ segir Diðrik. „Ég fékk stóra vélbyssu og átti að baslast með þetta helvíti með mér. Ég skaut aldrei af henni. Maður sá hvert stefndi og það var ekki um annað að ræða en að reyna að bjarga sjálfum sér,“ segir hann og telur sig afar lánsamann að hafa lifað stríðið af. „Ég var heppinn, maður slapp eiginlega mjög vel í gegnum þetta. Ef maður heyrði „hviss“ þegar kúlurnar flugu framhjá manni þá vissi maður að maður væri sloppinn,“ segir hann og hlær við. „En síðan lentum við í stórskotahríð frá vélbyssuhreiðrum og þá reyndum við bara að fela okkur einhvers staðar. Við vorum bara guttar, allir 17 til 18 ára. Við vorum bara sex eftir úr mínum hópi af 120 manns eftir stríðið. Ég veit ekki hvort þeir hafa allir fallið eða verið teknir til fanga eða hvað,“ segir hann. „Þegar síðustu þrjátíu voru drepnir úr hópnum vorum við fangar hjá Bretunum. Þeir létu okkur púla á stórum lager með skotfærum, létu okkur raða þessu á bíla og fóru með þetta í burtu. Við vorum látnir vinna alla daga frá morgni til kvölds, hvort sem það var helgi eða ekki og fengum lítið að borða, bara einu sinni á dag. Svo einn góðan veðurdag hugsaði ég með mér að ég færi nú ekki að vinna þessa helgina, nú fengi ég mér frí. Þannig að ég þóttist vera veikur og fór til læknis. Læknirinn sá auðvitað strax að það væri ekkert að mér en þennan dag sem ég fór til hans hafði ég allavega frí,“ segir Diðrik og hlær við. „En á meðan þetta var fór allt í háaloft á lagernum og Bretarnir drápu síðstu 30 af þessum strákum, akkúrat þennan dag sem ég var hjá lækninum. Þannig að aftur var ég mjög heppinn,“ bætir hann við.

Aftur telur Diðrik sig hafa verið lánsaman, því hann var einn þeirra fyrstu sem voru látnir lausir af föngum Bretanna. „Fyrst var prestunum sleppt og síðan fólki sem vann í landbúnaði, af því það vantaði fólk til að rækta landið. Ég var því látinn laus úr þessum fangabúðum um miðjan júní 1945. Þetta var sem betur fer bara stuttur tími, en það lentu allir í stríðinu,“ segir hann.

Slæmir tímar eftir stríðið

Það var nýr veruleiki og erfiður sem blasti við eftir stríðið. Landið í rúst og fjöldi manns fallinn. Diðrik missti annan bróður sinn í stríðinu og hinn var lamaður á hönd eftir að hafa orðið fyrir skoti. „Vandræðin byrjuðu eiginlega fyrst eftir stríðið. Ég minnist þess ekki að fólk hafi verið að svelta í stríðinu en eftir það var erfitt að fæða fólk í borgum og bæjum. Ég lenti sem betur fer aldrei í því sjálfur af því ég var í sveit, ég hafði alltaf nóg að borða. En bróðir minn og foreldrar áttu stundum ekki nóg af mat 1946 og 1947. Þetta voru slæmir tímar. Ég gat potað einhverju að þeim en það var nú ekki mikið samt, því miður,“ segir hann. „Fyrst þegar ég kom heim eftir stríðið, þá 17 ára gamall, fengu allir skömmtunarmiða fyrir mat. En af því að ég var ekki orðinn 18 ára þá fékk ég ekki miða fyrir tóbaki,“ segir Diðrik og hlær við. „Þá var maður búinn að vaða í þessu öll árin í hernum. Ég byrjaði að reykja sem unglingur þegar við þurftum að vaka allar nætur við loftvarnarbyssurnar. Í stríðinu passaði ég alltaf að hafa nóg að borða og nóg af tóbaki. Þess vegna fannst mér mjög erfitt að geta ekki fengið sígarettur eftir stríðið,“ segir hann og brosir.

core/image

<figure class="wp-block-image size-large is-style-default"><img src="https://umsjon.skessuhorn.is/wp-content/uploads/2025/04/Didrik-a-Helgavatni_3-1-1200x883.jpg" alt="" class="wp-image-90198"/><figcaption>Þannig leit bærinn á Helgavatni út þegar Diðrik kom þangað fyrst árið 1951. Ljósm. úr einkasafni.</figcaption></figure>

Ætlaði að stoppa stutt

Bærinn á Helgavatni var ekki ýkja reisulegur þegar Diðrik kom þangað fyrst, íbúðarhúsið gamalt og lúið og útihúsin sömuleiðis. Hann lét það ekkert á sig fá, enda ýmsu vanur eftir loftárásirnar í Hamborg. Auk þess ætlaði hann sér aldrei að vera lengi á Íslandi. „Ég kom bara sem verkamaður og hafði ekkert hugsað mér að vera lengi. Fljótlega var ég gerður að fjósamanni, sem þótti nú alveg síðasta sort á þeim tíma. Það var það versta sem maður gat verið,“ segir hann og hlær við. „En mér var alveg sama, ég ætlaði hvort eð er ekkert að vera lengi á Íslandi. Ég var alltaf með pening í vasanum fyrir heimferðinni, passaði mig að eiga alltaf nóg til að geta farið heim hvenær sem mér sýndist,“ bætir hann við. En heim fór Diðrik ekki fyrr en eftir mörg ár hér á landi. „Já, þetta átti bara að vera smá ævintýri, en stundum fara hlutirnir öðruvísi en maður ætlar sér,“ segir hann. Hvað varð til þess að hann ílentist svo mjög að Helgavatni? „Þú hlýtur að geta ímyndað þér það,“ segir hann og blaðamaður veit svo sem ástæðuna. Ekki löngu eftir að Diðrik kom fyrst að Helgavatni kynntist hann stúlku, Guðfinnu Jónsdóttur. Hún var dóttir Jóns Kjartanssonar, sem hafði ráðið Diðrik í vinnu. „Karlkynið tapar alltaf allri glóru þegar kvenkynið kemur,“ segir hann og hlær við. „Faðir hennar, sem átti jörðina, rak súkkulaðiverksmiðju í Reykjavík og þar bjó hún ásamt foreldrum sínum. Hún kom bara upp í sveit á sumrin. En allt í einu var hún farin að koma oftar en venjulega, til að kíkja á mig. Þannig gerðist þetta. Við gengum í hjónaband árið 1952, árið eftir að ég kom. Þá var ég hækkaður í tign og gerður að ráðsmanni,“ segir Diðrik léttur í bragði.

<figure class="wp-block-image size-large is-style-default"><img src="https://umsjon.skessuhorn.is/wp-content/uploads/2025/04/Didrik-a-Helgavatni_4-1200x871.jpg" alt="" class="wp-image-90199"/><figcaption>Gömul mynd frá Helgavatni. Ljósm. úr einkasafni.</figcaption></figure>

„Alla tíð nóg að gera“

„Tengdafaðir minn byggði íbúðarhús og fjós þannig að við fengum gott start. Ég held hann hafi nú bara gert það af því við vorum þarna,“ segir Diðrik. „Við Guðfinna tókum síðan að fullu við búinu á Helgavatni 1964. Ég byggði fjós til viðbótar og stækkaði íbúðarhúsið, keypti jörðina að Hermundarstöðum og byggði fjárhús þar. Það hefur alla tíð verið nóg að gera,“ segir hann. „Ég fór heim til Þýskalands í frí á sex ára fresti, eina viku í senn. Það var ekki vegna peningaleysis heldur vegna tímaskorts,“ bætir hann við.

Guðfinna og Diðrik eignuðust sex börn; Hans Pétur, Jón, Kristjönu, Jóhönnu Margréti, Vilhjálm og Ebbu Salvöru. Pétur og Vilhjálmur tóku seinna við búinu á Helgavatni og búa þar í dag ásamt sínum fjölskyldum. Blaðamaður kveðst hafa heyrt að mikið myndarbú hafi verið á Helgavatni alla tíð, en Diðrik er hinn hógværasti. „Já, það segja það margir en það er miklu betra núna. Þeir hafa gert vel strákarnir. Þeir eru tveir með þetta, ég hefði aldrei látið bara einn fá þetta. Ég hefði ekki viljað að neinn hefði þurft að hafa þetta eins og þegar ég bjó þarna. Maður var algerlega bundinn,“ segir hann.

Framan af var blandaður búskapur á Helgavatni, eða allt þar til Diðrik hætti að halda kindur árið 1973. „Þá sá ég að það var ekkert upp úr sauðfé að hafa,“ segir hann léttur í bragði. „Ég leigði bústofninn fyrst en endaði á að selja og byggði síðan nýtt fjós með mjaltabás. Fjósið byrjaði ég að byggja ´76 og því var lokið ´79. Það var bara gert eins og í gamla daga, maður byggði á þremur árum og skuldaði ekki neitt,“ segir Diðrik. „Auk þess gat ég ekki fengið lán frá Landbúnaðarsjóði, þeir lánuðu ekki fyrir svona stórum fjósum. Ég var með 72 kúa fjós fyrir og bætti við 30-40 kúa fjósi,“ segir hann. Slíkt þótti töluvert stórt á þeim tíma og þykir jafnvel enn í stærri kantinum. Diðrik bætir því við að núna séu milli 90 og 100 kýr á Helgavatni, á búinu hjá sonum hans og gangi þeim vel. „Þau hafa það svo gott þarna uppfrá, vinna náttúrulega mikið, geta leyft sér ýmislegt, eru ekki eins bundin og ég var af því þau hafa hina fjölskylduna með sér.“

„Maður verður að vera mátulega latur“

Diðrik segir að oft hafi verið margt um manninn á Helgavatni þegar hann kom þangað fyrst. „Þegar ég var vinnumaður voru oft um 20 manns í kofanum þegar mest var yfir sumartímann. Þá var slegið á mýri með orfið og ljá, rakað með hrífum. Mörg verk sem þurfti að vinna,“ segir hann. Aðspurður segir hann að þetta hafi ekki þurft að vera svo erfið vinna. „Þetta var bara gaman, maður var ungur þá, en myndi auðvitað ekki gera þetta í dag,“ segir hann og hlær við. „Það er bara svo misjafnt hvernig fólk vinnur sér. Sumir hafa einstakt lag á því að gera sér alltaf erfiðara fyrir. Ég lærði það þegar ég var tólf ára að maður þyrfti að vinna sér létt og hugsa áður en maður byrjar. Þá vorum við, krakkarnir í skólanum, að skoða eitthvað safn í Þýskalandi. Svo var búið að skoða og farið af stað heim. Þegar komið var um 500 metra til baka tók ég eftir því að ég hafði gleymt húfunni minni. Ég hljóp til baka og þar tók á móti mér kona sem sagði við mig: „Já, svona er þetta góði minn. Allt sem þú hefur ekki í hausnum, það verðurðu að hafa í löppunum.“ Ég man svo vel eftir þessu enn í dag. Það er margt til í þessu og ég hef reynt að lifa eftir þessu. Þegar maður er mátulega latur þá gerir maður þetta. Fólk sem er voðalega duglegt hugsar kannski ekki neitt heldur djöflast bara áfram og gerir alls konar aukaverk. Þannig að maður verður að vera mátulega latur, það segi ég.“

<figure class="wp-block-image size-large is-style-default"><img src="https://umsjon.skessuhorn.is/wp-content/uploads/2025/04/Didrik-a-Helgavatni_2-1200x742.jpg" alt="" class="wp-image-90200"/><figcaption>Helgavatn í Þverárhlíð. Ljósm. úr safni: mm</figcaption></figure>

Best að vera í sveitinni

Diðrik og Guðfinna fluttu í eldri borgara blokkina við Borgarbraut í Borgarnesi árið 2007. Hún var þá orðin veik af Alzheimer. Guðfinna lést árið 2013. Diðrik lætur vel af þjónustunni við eldri borgara. „Hér er hægt að fá alla þá aðstoð sem maður þarf og það var fylgst með okkur, ég er viss um það. Mér fannst dálítið gott að vita af því, það var oft erfitt í þessi ár áður en hún fékkst til að fara á elliheimilið. Ég held að fólk hafi haft miklu meiri áhyggjur af mér en henni síðasta árið hennar,“ segir hann og brosir. „En Borgarnes er alveg ljómandi staður enda hálfgerð sveit. Það er svo miklu betra að vera í sveit en í borginni. Ég á íbúð í Reykjavík líka og er aldrei eins feginn og þegar ég kemst heim aftur eftir að hafa þurft að fara þangað,“ segir Diðrik. Það er því ekki við öðru að búast en að Diðrik ætli að verja sumrinu í sveitinni. Hann á von á systur sinni í heimsókn frá Þýskalandi og ætlar að dvelja með henni á Helgavatni. „Ég fer oft uppeftir og er þar á sumrin. Það er algjör lúxus að geta gert það. Ég byggði íbúð við húsið þegar strákarnir tóku við. Kalla það elliheimilið og er þar á sumrin,“ segir hann og brosir. „Ég fer á hverju ári til Þýskalands að heimsækja ættingja mína. Á meðan maður getur þá á maður að ferðast,“ segir Diðrik Vilhjálmsson að endingu.

Fréttaveita Vesturlands

Látinn er Diðrik Vilhjálmsson frá Helgavatni – viðtal úr sarpi Skessuhorns