Rætt við rithöfundinn og Ólsarann Stefán Mána

Rithöfundurinn Stefán Máni Sigþórsson fæddist í Reykjavík 3. júní 1970. Hann ólst upp í Ólafsvík og bjó þar fram yfir tvítugt. Hann lauk grunnskólaprófi og hefur síðan stundað almenna verkamannavinnu og unnið þjónustustörf. Þar má telja fiskvinnslu, byggingarvinnu, smíðar, hellu- og pípulagnir, garðyrkju, næturvörslu, ræstingar, uppvask, bókband, vinnu með unglingum og umönnun geðsjúkra.

Afkastamikill

Stefán Máni sendi frá sér skáldsöguna Dyrnar á Svörtufjöllum árið 1996 og síðan hafa fjölmargar skáldsögur fylgt í kjölfarið. Hann hefur hlotið Blóðdropann, glæpasagnaverðlaun Hins íslenska glæpafélags fjórum sinnum. Fyrst fyrir Skipið (2007), þá Húsið (2013), Grimmd (2014) og loks fyrir Dauðinn einn var vitni (2024). Hann var einnig tilnefndur til verðlaunanna fyrir Horfnar (2022), Hungur (2023) og Borg hinna dauðu (2024). Skipið fékk tilnefningu til Glerlykilsins 2008 og Svartur á leik var tilnefnd til sömu verðlauna 2006. Svartur á leik var kvikmynduð í leikstjórn Óskars Þórs Axelssonar og var frumsýnd árið 2012. Bækur Stefáns Mána hafa einnig verið þýddar á mörg tungumál. Blaðamaður Skessuhorns heyrði hljóðið í Stefáni Mána sem er í fæðingarorlofi þessa dagana og spjallaði við hann um æskuna í Ólafsvík, rithöfundarferilinn og sitthvað fleira.

*Staddur á Fornu Fróðá þar sem foreldrar Stefáns Mána búa.*

Ólst upp við fullkomið frelsi

Þú ert uppalinn í Ólafsvík og býrð þar fram yfir tvítugt. Hvernig var að alast upp í litlu sjávarplássi og hvernig voru mótunarárin fyrir vestan? „Það var æðislegt en líka krefjandi. Ég ólst upp við fullkomið frelsi. Við krakkarnir vorum nánast sjálfala og gerðum það sem okkur sýndist. Enginn vissi hvar við vorum eða hvað við vorum að gera. Nálægðin við náttúruna er ómetanleg. Fjaran, fjöllin og sveitirnar í kring. Eftir að ég byrjaði að hjóla fór ég reglulega í langar ferðir út fyrir bæinn. Ég gekk líka á fjöll og kannaði fjörurnar. En það var líka ákveðin harka í barna- og unglingamenningunni á áttunda áratugnum. Það voru slagsmál, klíkur og bardagar, bara eins og á víkingaöld. En það var aldrei klagað eða vælt. Krakkarnir klöguðu ekki í foreldra sína. Við leystum bara úr okkar málum. Eins var skólastjórinn ekkert að hringja í foreldra ef einhver var með vesen í skólanum. Málin voru bara rædd og leyst. Ólafsvík er ekki stór bær en ég ólst upp við tvískiptingu sem var algerlega svart/hvít. Það voru uppfirðingar og niðfirðingar. Ég var uppfirðingur, ólst upp á holtunum. Niðfirðingar bjuggu aðallega vestan við bæjarlækinn. Á milli þessara hópa ríkti hatur og samkeppni. Það voru líka tvö fótboltalið, Rauðu djöflarnir og Hvítu englarnir. Þegar ég byrjaði í grunnskóla kynntist ég krökkum sem ég hafði aldrei séð eða heyrt um áður, enda voru þau niðfirðingar. Sem er alveg magnað í rúmlega þúsund manna bæ.“

*Stefán Máni 16 eða 17 ára. Ljósm. Gunna Hauks*

Löng og ströng þrautaganga

Ég las einhvers staðar að þegar Hraðfrystihús Ólafsvíkur fór á hausinn árið 1991 þá misstir þú vinnuna ásamt stórum hluta bæjarbúa og fylltist af efasemdum um framtíðina. Tveimur árum seinna settist þú niður einn daginn með blað og penna í hönd og samdir ljóð. Varstu búinn að ganga lengi með rithöfundinn í maganum? „Það er mikið til í þessu. Skrifin spruttu út úr tíma myrkurs og vonleysis. Ég hef alltaf átt auðvelt með að skrifa en ég áttaði mig engan veginn á því að þetta væri náðargáfa eða eitthvað þannig. Ef þér finnst til dæmis auðvelt að hlaupa hratt, þá skilurðu ekki hvers vegna allir aðrir hlaupi ekki hratt. En eftir að ég áttaði mig á þessu, að ég var með þennan hæfileika, þá fór ég að æfa mig að skrifa og einsetti mér að ná almennilegum tökum á þessari list.“

Fyrsta bókin þín, Dyrnar á Svörtufjöllum, kom svo út árið 1996. Hvernig var tilfinningin og hvernig hefur rithöfundarferillinn þróast síðan þá? „Tilfinningin var mjög góð en í einfeldni minni hélt ég að ég væri bara búinn að meika það og núna yrði allt bara auðvelt og gaman. En annað kom á daginn. Það er mun erfiðara að skrifa bók númer tvö. Þriðja bókin fékk svo ágætar viðtökur en barningurinn hélt áfram. Ég komst að því að það er erfitt að skrifa og enn erfiðara að ætla að lifa á því. Mín beið löng og ströng þrautaganga, endalaus vonbrigði og mér fannst ekkert vera að gerast. Ekki fyrr en ég gaf út Svartur á leik. Þá fyrst fóru hjólin að snúast og lífið varð aðeins auðveldara. En það tók mig samt meira en áratug að slípast til og harðna sem rithöfundur, að fá skráp og sjálfstraust. Eftir að sjálfstraustið kemur verður allt auðveldara. Í dag finnst mér auðvelt að skrifa. En það er samt lúmskt krefjandi því það tekur langan tíma að skrifa eina bók.“

Myndin var hiklaust fjöður í minn hatt

Bókin Hótel Kalifornía kom út árið 2001 sem fjallar um seinheppna verkamanninn Stefán sem vinnur í fiski í Gömluvík. Það er ljóst að sagan er innblásin af uppvexti þínum í Ólafsvík. Eru fleiri sögur sem þú hefur skrifað sem tengjast þínum heimaslóðum á einhvern hátt? „Það eru einhverjar vísanir í uppvöxtinn í bókunum Ísrael: Saga af manni og Svartur á leik. En ég man ekki eftir fleirum svona dæmum í svipinn. Ég er samt duglegur að nota umhverfi og fólk sem ég kannast við og ég held að allir rithöfundar geri það, meira eða minna.“

Svo kom glæpasagan Svartur á leik út árið 2004 sem gerist að mestu í undirheimum Reykjavíkur og eftir það hefur þú haldið þig að mestu við spennu- og glæpasögur. Kvikmynd var gerð eftir bókinni árið 2012 sem varð mjög vinsæl. Breytti hún miklu fyrir þig sem höfund og hvernig fannst þér hún? „Myndin vandist, mér fannst hún dálítið skrýtin fyrst. En í dag finnst mér hún virkilega góð. Myndin breytti kannski ekki miklu en var hiklaust fjöður í minn hatt og það er ákveðinn heiður og viðurkenning að það hafi verið gerð kvikmynd upp úr bók eftir mig, ekki spurning. En það sem ég lærði í þessu ferli var að skrifa einbeittar og að stytta textann. Í kvikmyndum er ekkert pláss fyrir endalaust bull, eins og maður getur leyft sér í bók. Ég lærði að segja það sem þarf að segja, og þegja síðan. Það var dýrmætt.“

*Við söguskilti um Hörð Grímsson sem sett var upp á síðasta ári í Súðavík.*

Hörður er minn húsbóndi

Lögreglumaðurinn Hörður Grímsson kemur fyrst við sögu í bókinni Hyldýpi frá árinu 2009 og óhætt að segja að rauðhærði risinn hafi gripið lesendur fastar í bókinni Feigð sem kom út tveimur árum síðar og er uppáhalds bók blaðamanns. Alls hafa komið út tólf bækur til þessa um Hörð sem er ýktur karakter, tröllvaxinn með sítt rautt hár og íklæddur skósíðum leðurfrakka. Hann á við drykkjuvanda að stríða, á í stormasömu sambandi við eiginkonuna Bíbí og er með skyggnigáfu sem hann vill minnst af vita. Hvar grófstu þennan kauða upp og kom þér það á óvart hvað hann er vinsæll og á sterk ítök í þínum lesendahópi? „Hörður Grímsson kom til mín, fullskapaður, með þetta sterka myndræna útlit, fortíðina og allan pakkann. Ég á erfitt með að útskýra þetta, en ég bjó Hörð ekki til. Hann var til og verður alltaf til. Ég fékk bara þann heiður að skrifa um hann nokkrar bækur. Ég ætlaði reyndar bara að skrifa Feigð en Hörður lét mig ekki í friði. Ég ætlaði aldrei að skrifa svona seríu, en hér erum við í dag! Ég er auðmjúkur þjónn og Hörður er minn húsbóndi. Samstarf okkar er samt mjög bróðurlegt og við erum góðir félagar. En nei, ég sá þessar vinsældir alls ekki fyrir og í dag er staðan sú að það er Hörður sem er frægur og vinsæll. Ég er bara kallinn sem skrifar bækurnar um hann. Svona eins og Dr. John Watson skrifaði pistla um afrek vinar síns, Sherlock Holmes.“

Tríóið Þrjú á palli var kvöl og pína

Þeir sem lesa bækurnar þínar kannast við að tónlist spilar oft stórt hlutverk og er oft áberandi í þeim og þá helst rokktónlist. Ertu mikill tónlistaráhugamaður? „Þetta er besta spurningin hingað til! Ég elska tónlist, hlusta mjög mikið á tónlist og get talað og skrifað endalaust um tónlist! Má blaðið vera 200 blaðsíður í þetta sinn? Sá sem les mikið eins og ég hef alltaf gert þróar með sér breiðan smekk á bókmenntum. Og sá sem hlustar eins mikið á tónlist og ég geri þróar með sér mjög breiðan tónlistarsmekk, því það væri of einhæft að hlusta bara á þungarokk eða bara á jazz, og svo framvegis. Það fer líka eftir því hvað ég er að gera, hvernig tónlist ég vel. Þegar ég keyri í vinnuna á morgnana finnst mér best að hlusta á brjálað rokk, mjög hátt, svona til að vakna vel. Þegar kemur að þungarokki hlusta ég mest á dauðarokk og svartmálm, en líka eitthvað á gamla góða þungarokkið.“

En hvaða hljómsveitir eru mest í uppáhaldi? „Þau rokkbönd sem ég hef hlustað mest á eru líklega Danzig, Iron Maiden, Scorpions, Cannibal Corpse, Darkthrone, Burzum, Manowar og Misfits, svo eitthvað sé nefnt af handahófi. En ég dýrka líka klassísk bönd eins og Pink Floyd, The Clash, Creedence Clearwater Revival, Rolling Stones, The Doors, Queen og The Kinks, ég gæti haldið áfram. En sá listamaður sem ég hlusta án efa mest á er Tom Waits. Það er mikill snillingur. Svo má ekki gleyma Type O Negative, sem er uppáhalds hljómsveit Harðar Grímssonar. Það eru miklir galdrar í tónlist. Hún kallar fram alls konar tilfinningar og heldur manni ungum. Mínar verstu minningar tengdar tónlist er tríóið Þrjú á palli, sem var reglulega í svarthvítu sjónvarpinu þegar ég var krakki. Þvílík kvöl og pína! Besta minningin er þegar ég sá Nirvana á tónleikum, í desember 1991. Það var alveg magnað. Svo skal ég segja þér eitt sem ég hef engum sagt. Í Dauðinn einn var vitni er þremur rokklögum af demó-kassettu lýst í grófum dráttum. Þetta eru lög sem ég samdi og eru því til, þannig séð. Skúbb í Skessuhorni,“ segir Stefán Máni og hlær.

*Með félögunum Steinari Höskulds og Sigga Gísla á leið til útlanda.*

Langskemmtilegast að skrifa eitthvað heimspekilegt og ljóðrænt

Hefur þú enn sterk tengsl við Ólafsvík? Kemur þú oft þangað eða fylgist með því hvað er í gangi í þínum gamla heimabæ? „Algjörlega. Ég fer eins oft vestur og ég get en það er engan veginn nógu oft. Foreldrar mínir búa fyrir vestan, sem og bróðir minn og fjölskylda hans. Ég á líka enn vini og kunningja í Ólafsvík. Ég fer reglulega í sundlaugina og kíki líka í Sólarsport, sem er líkamsrækt. Í sundi hittir maður yfirleitt einhvern. Svo kem ég við í Sjoppunni hjá Jóa gamla bekkjarbróður mínum og hans góðu fjölskyldu. Sumrin fyrir vestan eru einstök og hvergi er fallegra á jörðinni en undir jökli. Ég er einmitt að lesa Kristnihald undir jökli núna, í ég veit ekki hvaða skipti en hún er ein af mínum uppáhalds bókum.“

Þú ert ansi afkastamikill rithöfundur og hefur gefið út 29 bækur á 29 árum. Þú hefur gefið út skáldsögur, unglingabækur og barnabækur. Hvað finnst þér skemmtilegast að skrifa og hvaðan færðu allar þessar hugmyndir? „Mér finnst langskemmtilegast að skrifa eitthvað heimspekilegt og ljóðrænt. Hörður Grímsson eitthvað að hugsa og pæla, það eru forréttindi að skrifa þannig prósa og ég fæ mikið út úr því. Hugmyndirnar? Þær koma þegar síst skyldi og gera sjaldan boð á undan sér. En þær koma enn, svo mikið er víst. Ég er heppinn með það.“

Rútína er lykillinn

Þegar þú ert með nýja bók í smíðum, ertu þá með ákveðna rútínu eða vinnuaðferð sem þú fylgir eða er það misjafnt? „Rútína er lykillinn. Ég er bara með eina reglu, sem ég brýt næstum aldrei. Reglan er einföld: Skrifa eitthvað á hverjum degi. Ekki endilega mikið. Ekki endilega eitthvað merkilegt. Bara gera eitthvað. Koma nokkrum orðum á blað. Ef maður fylgir þessari reglu gerist kraftaverk. Og það má alveg heimfæra þessa reglu yfir á önnur svið og allt það sem mig eða þig langar að gera í lífinu.“

Máttu segja frá nýjustu bókinni þinni sem er í smíðum og um hvað hún fjallar? „Hér er spurt um viðkvæmt mál, verk í vinnslu. Ég verð að passa hvað ég segi. Bókin sem er í vinnslu er mikil örlagasaga, sem fjallar í rauninni um örlagatrúna. Það, að trúa því að örlög okkar séu fyrirfram ákveðin og enginn geti breytt þeim. Læt þetta duga, í bili.“

*Einu sinni var… með Skagamanninum Guðmundi Þóri Sigurðssyni.*

Að skrifa bækur er eitt, að ná til lesenda er allt annað og meira

Það líður að lokum þessa viðtals og blaðamaður spyr Stefán Mána um Blóðdropann. Hafa svona verðlaun einhverja þýðingu fyrir höfundinn? „Heldur betur. Það er mjög dýrmætt að fá klapp á bakið og viðurkenningu fyrir það sem maður er að gera. Og í dag er samkeppnin orðin ansi hörð, margir góðir rithöfundar að skrifa glæpasögur. Eftir að ég fékk Blóðdropann um daginn, þá fylltist síminn minn af skilaboðum frá vinum, ættingjum og ókunnugum. Ég hef bara aldrei upplifað annað eins. Ég er því fullur kærleika og auðmýktar í dag.“

Að lokum, ertu sáttur við þinn feril sem rithöfundur og viðtökurnar? „Ég get ekki annað en verið sáttur við minn feril. Þetta var mikil þrautaganga framan af, sem gerir velgengnina enn sætari fyrir vikið. Að ná árangri er ekki sjálfgefið. Það kostar blóð, svita og tár. Og kannski dugar það ekki til. Ég er búinn að vera duglegur en líka heppinn. Að skrifa bækur er eitt, að ná til lesenda er allt annað og meira. Bækur mínar eru vinsælar og mikið lesnar og fyrir það er ég ótrúlega þakklátur. Án lesendanna væri ég ekki neitt. Eins og ég sagði á Bessastöðum, þá er bók bara dauður hlutur þangað til hún lifnar við í höfði lesandans. Það eru lesendur sem halda íslenskum bókmenntum gangandi. Án lesenda eru engar bókmenntir, það er ekkert flóknara en það. Ég á mínum lesendum svo mikið að þakka, og ég mun þakka fyrir mig með enn einni bókinni í haust. Eru það ekki fín lokaorð?“

„Að ná árangri kostar blóð, svita og tár“

Rætt við rithöfundinn og Ólsarann Stefán Mána

Rætt við rithöfundinn og Ólsarann Stefán Mána