Rætt við Gunnar Gunnarsson teiknara og fyrrverandi kennara í Stykkishólmi

Hólmarar þekkja Gunnar Gunnarsson vel, enda kenndi hann við grunnskólann í 34 ár. Myndir og teikningar hans af húsunum í Stykkshólmi, auk portrettmálverka af fjölmörgum íbúum, hanga uppi á mörgum heimilum í Hólminum. Gunnar er nú sestur í helgan stein, fluttur á Akureyri og synir hans segjast ekki þekkja neinn sem er jafn hoppandi glaður og hann yfir því að vera kominn á eftirlaun. Blaðamaður Skessuhorns leit við hjá Gunnari fyrir norðan og leit með honum yfir farinn veg.

Gunnar tekur vel á móti blaðamanni, enda ekki ókunnur þeim störfum sjálfur. Hann starfaði nefnilega á Alþýðublaðinu um miðjan áttunda áratug síðustu aldar, áður en hann fann fjölina sína í myndlistinni. „Ég var bara hippi og unglingur,“ segir hann um sig á þeim tíma. „Ég var eitt og hálft tvö ár á Alþýðublaðinu, 74-75. Ég var gæinn sem var sendur út með myndavélina, tók Fimm á förnum vegi og svona. Og var meira að segja ritskoðaður í því.“

Svona þakkar maður ekki fyrir sig

Það var ekki eina skiptið sem Gunnar var ritskoðaður. „Ég man að ég var sendur vestur þegar Þörungavinnslan var vígð. Svo var vígt og helvítis mikil flottheit, mikið brennivín eins og var alltaf á þessum tíma. Gunnar Thoroddsen var iðnaðarráðherra og Vilhjálmur Lúðvíksson aðalverkfræðingurinn. Svo þegar búið er að skoða bryggjuna og allt þetta var farið í móttöku. Strákarnir sem voru að vinna þarna fengu ekki að vera í aðalrýminu, voru í einhverjum hliðarsal. Ég þekkti einn þeirra og náði að spjalla við hann og fór til þeirra. Þeim var skammtað frekar lítið og ég bar glös á milli til þeirra. Það varð til þess að þeir sögðu mér alla söguna, hvernig þetta hafði gengið með þörungaprammana og fleira. Þeir höfðu verið bilaðir allan tímann.“

Við tók glasaburður á milli sala þar sem Gunnar fékk reynslusögu verkamannanna beint í æð og bar svo upp á Vilhjálm, sem gaf honum heldur meiri glansmynd af verkinu. Gunnar skilaði síðan af sér grein sem sagði söguna úr tveimur herbergjum; hátíðarsal fyrirmennanna og hliðarsal verkamannanna. Ritstjóri Alþýðublaðsins, Árni Gunnarsson, var þó ekki par hrifinn þegar hann las greinina yfir, kuðlaði henni saman, henti í ruslatunnuna og sagði: „Svona þakkar maður ekki fyrir sig.“

Afdrifaríkt haglél

Líf blaðmannsins er hark og ekki síst hér á árum áður, þegar oft reyndist erfitt að fá útborgað. Gunnar nennti ekki að standa í slíku og réð sig norður í Kröflu, sem þá var í byggingu. Þegar félagar hans úr Hagaskóla gengu hina hefðbundnu leið í MR, þá ákvað hann að fara frekar í Norðursjóinn á síld.

„Það var minnsta mál að skreppa í Norðursjóinn. Ég held að ég hafi logið því að ég væri þrælvanur, en það breytti engu. Ég var sendur þangað með flugvél, það var einhver rekinn eins og alltaf. Menn fóru margir þarna næstum því í sumarfrí, svo var keyptur bjór og brennivín í öllum höfnum. Ég fór fljúgandi, var bara 16 en hafði aldrei farið á sjó áður. Bar mig bara vel, enda hafði ég verið landbúnaðarverkamaður frá sex ára aldri. Ég var sendur í sveit þar til ég varð 14 ára. Það er sennilega besti skóli sem ég hef nokkurn tímann upplifað. Maður var sendur á traktorinn 12 ára að girða í rigningu upp á heiði, það þurftu að vera beinar línur og hornstaurar og ekkert kjaftæði. Maður var því fullur sjálfstrausts eftir að hafa verið í sveitinni.“

Að loknu volkinu í Norðursjó ákvað Gunnar að læra smíðar við Iðnskólann. Hann fór á samning, en á afmælisdeginum 10. júlí 1979 stóð hanni uppi á plötu í Kópavoginum. Þá gerði hagl, sem átti eftir að hafa afdrifaríkar afleiðingar í lífi Gunnars.

„Það var búið að vera ömurlegt veður, svo lengi sem elstu menn muna. Sem er 16 ár, eins og kom fram fyrir dómi þegar skorið var úr um að Björn á Löngumýri hefði átt Skjónu eins lengi og elstu menn muna – og hún var 16 vetra. Þannig að réttarkerfið er búið að kveða upp úr um með það hvað elstu menn muna langt aftur. Ég ákvað þarna í haglinu að nenna þessu veðri ekki og fara til Svíþjóðar.“

Fann konuna í Svíþjóð

Systir Gunnars var fyrir í Svíþjóð og hann vissi af einhverjum Íslendingum þar og hann ákvað að fara í blaðmannaskóla ytra. Hann rölti sér því niður á skrifstofu Hafskips, þar sem frændi hans starfaði, til að kanna hvort hann gæti fengið far. Það var auðsótt mál og þegar hann spurði að því hvað hann þyrfti að borga, var honum sagt að þess gerðist ekki þörf, en hann þyrfti þó að vera tiltækur sem fjórði maður í bridds ef einhver félli úr skaftinu.

„Ég sagðist vera vanur, hefði verið í Norðursjó, gæti gert eitthvað, gæti staðið stýrisvaktir ef svo bæri undir. Það var eins og við manninn mælt að á miðjum Norðursjónum var bankað á káetuna og sagt að sjálfstýringin væri biluð. Ég var allt í einu kominn við stýrið með heilan fótboltavöll fyrir framan mig og lét eins og ekkert væri. Það var svo sem bara kompásinn og ekkert mál, svona stórt skip er bara lengur að bregðast við.“

Áætlanir eiga það til að breytast og í stað þess að nema blaðamennsku starfaði Gunnar við smíðar og svo hjá póstinum í Svíþjóð. Hann fór því aldrei í skólann, en í Stokkhólmi urðu örlagaríkir fundir.

„Ég var þarna í tvö ár og kynntist konunni minni þar. Ég var búinn að leita að svona eigulegri konu í öllum fjórðungum á Íslandi, en fann hana svo í Stokkhólmi. Hún er lærður kennari og fór þarna út í smá ævintýri,“ segir Gunnar, en kona hans er Ágústína Guðmundsdóttur, sem er ættuð úr Stykkishólmi og kenndi þar við grunnskólann.

Smíðar eða myndlist

Þau hjónin fluttu heim til Íslands árið 1981. Ágústína var í ársleyfi frá Ísaksskóla og kenndi fimleika þar til hún hóf aftur störf í skólanum, en Gunnar fór í Iðnskólann til að ljúka smíðanáminu. Sama dag og hann átti að klára sveinsprófið var hins vegar inntökupróf fyrir Myndlista- og handíðaskólann, nokkuð sem Gunnar var spenntur fyrir, enda hefur hann teiknað og málað alla tíð.

„Ég á Óla Flosa vini mínum margt að þakka, en hann sagði við mig: Hvern djöfulinn ætlarðu að gera sem smiður? Þetta er glatað, þú ert hálfan daginn að moka niður á það sem þú varst að gera þegar þú hættir daginn áður og þú ert ekkert sérstakur smiður þannig séð, en þú ert flinkur að teikna. Af hverju gerirðu ekki það sem þú ert góður í og ástríðan er fyrir.

Ég slaufaði því lokaprófinu í Iðnskólanum og fór í inntökuprófið í Mynd- og hand. Það var eiginlega svolítill séns, vegna þess að það voru um 180 sem sóttu um og 40 sem komumst inn. Það var mikið happ fyrir mig, því auðvitað átti ég að vera þar.“

Matarkistan Stykkishólmur

Gunnar er alinn upp á sjálfstæðisheimili í Vesturbæ Reykjavíkur, en kynntist fólki með róttækar skoðanir í Hagaskóla. Hann fór sjálfur að lesa sér til um heimsmálin og spyrja sig spurninga. Víetnamstríðið var í algleymingi og fyrirsögnin „Viðrar vel til loftárása“ í Morgunblaðinu hreyfði við honum, en þar var sagt frá því að veðurskilyrði í Víetnam hefðu verið hagstæð til loftárása. Gunnar fór að lesa róttækari bækur og snerist. Það hafði án efa áhrif á val hans á braut í Myndlistar- og handíðaskólanum.

„Mér fannst einhvern veginn auglýsingadeildin ganga svolítið mikið út á að nota myndlistina til að pranga einhverju inn á fólk. Ég var svo mikill sósíalisti að ég vildi reyna að gera eitthvað gagn öðruvísi, þannig að ég fór í kennaradeildina. Ég hugsaði með mér að það væri betri vettvangur, þar gæti ég sýnt börnunum fram á listisemdir lífsins og fegurðina í hinu smáa. Plús sumarfrí í júní, júlí, ágúst, náttúrlega. Það fór reyndar að skerðast fljótlega.“

Eftir útskrift fóru þau hjón til Þorlákshafnar í eitt ár, en það voru ekki síst húsnæðismálin sem drógu þau þangað. „Það var eina leiðin fyrir bæði mig og konuna, þó við værum kennarar, til að fá íbúð að fara út á land. Við sóttum um í verkamannakerfinu gamla við Hringbraut og fórum í greiðslumat, 1986, og vorum ekki með nógu mikil laun til að fá 80 fm íbúð. Eina leiðin var að komast út á land að kenna þar sem var niðurgreitt húsnæði. Þar var líka hægt að fá meiri vinnu og kenna lengur. Það var kennt 40 tíma á viku og ekkert kjaftæði.“

Árið 1987 ventu þau kvæði sínu í kross, þar sem lærðan myndmenntakennara vantaði í Stykkishólm. Ágústína enda ættuð þaðan og allur hennar ættbogi þar. Það var heillaspor.

„Í Stykkishólmi kem ég bara í matarkistu Íslands. Þar byrja ég að verða veiðimaður, þannig að þar var fjölskyldan með eyjar og við háfuðum lunda. Þar eru rjúpnalönd úti um allt og gæsir á öllum túnum, en þær eru nú horfnar núna alveg af Vesturlandi. Stykkishólmur tók mjög vel á móti mér.“

*Gunnari líður vel á Akureyri og hefur þar nóg við að vera. Stundar útivist í Kjarnaskógi, fer í ræktina, er í golfi og fer í veiði.*

Húsin í Hólminum

Gunnar hafði oft verið í Hólminum áður, enda tengdafjölskyldan þar. Í BSRB verkfallinu 1984 dvaldi hann þar og tók aragrúa ljósmynda. Fór með tengdaföður sínum á litlum báti og tók myndir utan af sjó.

„Ég var því kominn með mikinn bunka og svo málaði ég húsin í bænum. Ég hélt sýningu sem hét: Húsin í Hólminum og svo undirtexti, er húsið þitt á sýningunni? Og ég seldi þær allar. Hólmarar tóku því mjög vel á móti mér. Það mátti enginn eiga stórafmæli án þess að það væri pöntuð mynd hjá mér. Ég var því mikið að mála pantanir og gat því ekki haldið sýningar. Fólk vildi fá af ákveðnum stöðum og húsum og ég festist dálítið í því. Ég hafði því ekki mikinn tíma til að fara í frjálsari myndlist.

Mér fannst samt gott að gera þetta, því ég er tæknilega flinkur og vandaði mig, gerði þetta allt vel. Svo hafði ég myndirnar ódýrar, hræbillegar, var að selja þetta fyrir 2-3 árum á 40-50 þúsund kall. Ég vildi ekkert vera að hækka þetta, ég vildi frekar að fólk gæti eignast myndlist og haft efni á því. Ég var kennari, reyndar á lágum launum, en það breytti engu hvort myndirnar voru dýrar eða ekki.“

Hollráð frá afa

Gunnar segir að peningar hafi ekki skipt hann miklu máli í gegnum tíðina. Á kennaralaunum hafi hann fyrst og fremst hugsað um að borga niður lánin, en einu lánin sem hann tók voru húsnæðislán og námslán. Koma þar til hollráð frá afa hans, sem var gamall síldarathafnamaður frá Ingólfsfirði á Ströndum og átti á ferli sínum margar stórar sölur upp á milljarða. Eitt sinn á fylleríi keypti hann reit við Vesturgötu í Reykjavík og mundi svo ekkert eftir því þegar sveitungar hans óskuðu honum til hamingju með kaupin eftir að heim var komið. „Það endaði samt þannig að hann byggði hús þar og var með Efnalaug Vesturbæjar þar alla sína ævi. Hann skrifaði niður heilræði á litla miða og var með í búnkum. Eitt heilræðið var: Sama hvað þig langar í af einhverju djöfulsins drasli, ekki taka lán fyrir því. Safnaðu fyrir því. Ef þig vantar bíl, hafðu þá bílabók og safnaðu og borgaðu hann út í hönd. Vextir eru blóðpeningar. Ég fór eftir þessu og sé ekki eftir því. Ef þú nærð að safna einhverju, borgaðu þá niður lán.“

Flutt á Akureyri

Gunnar og Ágústína fóru á eftirlaun með mánaðar millibili árið 2021. Synir þeirra bjuggu þá báðir á Akureyri, höfðu farið þar í menntaskóla og náð sér í akureyskar eiginkonur. Þrátt fyrir að þeim liði vel í Stykkishólmi, ættu fallegt einbýlishús og góða vini, ákváðu þau að flytja norður og vera nær barnabörnunum. Þau seldu húsið í Hólminum og keyptu íbúð á Akureyri, reyndar án þess að sjá hana nema í gegnum myndsímtal við annan soninn.

„Við eigum þó enn innlit í Stykkishólmi, því fjölskylda konunnar er þar. Við gerum svolítið af því að fara þangað. Við fórum ekki af því að okkur fyndist Hólmurinn slæmur eða leiðinlegur. Þar er frábært fólk. Það er samt svolítið fyndið þegar maður hittir Hólmara, þá spyrja þeir: En af hverju fóruð þið? Það er eins og þau haldi að manni hafi ekki fundist þau nógu góð eða bærinn nógu góður, sem var náttúrulega bara alls ekki. Það kemur samt þessi tilfinning þegar rótgróið lið fer, bíddu var þetta út af okkur, sögðum við eitthvað? En það er alls ekki. Við bjuggum þarna með snilldarfólki og á góðum vinnustað öll þessi ár.“

Gunnar segir gott að vera á Akureyri og það sé engin lygi að þar sé veðrið gott. „Akureyringarnir eru stoltir af veðrinu sínu. Það sem er nýtt fyrir mér er að þegar það er sunnanátt þá er bara hlýtt. Hlýr vindur, sem maður var aldrei vanur neinsstaðar annarsstaðar. Þegar þessi hnúkaþeyr kemur hérna og svo er mikið meira logn hérna heldur en í Stykkishólmi. Í Stykkishólmi var ég með fjórar skiptingar í hárinu, en hér er ég bara með eina. Þetta er svo innarlega í firðinum, það er eiginlega meginlandsloftslag hérna.“

Málar það sem hann vill

Gunnar segir að hann máli enn, þó hann sé nokkuð latur við myndlistina. Það sé svo mikið búið til af myndlist í heiminum að honum finnist varla á það bætandi. Hann fór fyrir nokkru að setja myndirnar sínar inn á Facebook og það hefur vakið athygli.

„Ég hef náttúrulega ógrynni af myndum, allar þessar pantanir í Hólminum, að ég ákvað að mjatla inn myndum svo fleiri Hólmarar gætu séð þær. Það eru allir með tilfinningar gagnvart sínum heimabæ, ekki síst brottfluttir Hólmarar. Æskan fer að rifjast upp og maður sér þræði undir þar sem verið er að ræða fortíðina, hvar fólk lék sér og svona, litlar smásögur. Þetta vakti miklu meiri athygli heldur en ég bjóst við, það voru komnir risaþræðir undir myndirnar. Fólk að þakka fyrir myndirnar og segja sínar sögur. Það var mjög skemmtilegt.“

Myndlistin fylgir Gunnari alltaf, en hann leyfir sér nú að gera allt á eigin forsendum.

„Frelsistilfinningin hjá mér er svo rík að ég get aldrei verið í neinu félagi eða neinsstaðar. Að mæta á einhverja fundi er eitur í mínum beinum. Að vera skráður einhvers staðar þar sem ég þarf að vera mættur; ég þoli það ekki. Ég vil ráða hverri sekúndu af mínum tíma. Þess vegna er ég hættur að taka við pöntunum. Nú mála ég framvegis bara það sem mig langar til að mála. Það er bara geggjað,“ segir Gunnar að lokum.

Gunnar sendir Hólmurum jólakveðjur og þakkir fyrir að fóstra hann öll þessi ár. Með greininni birtast jólamyndir sem hann hefur málað á undanförnum árum, en hann hefur stundað það lengi að mála jólakort.

kóp

Frelsistilfinningin er rík í mér

Rætt við Gunnar Gunnarsson teiknara og fyrrverandi kennara í Stykkishólmi

Rætt við Gunnar Gunnarsson teiknara og fyrrverandi kennara í Stykkishólmi