Hlustað á fyrirlestur Þóreyjar landvarðar um starf hennar síðasta sumar

Þórey Birna Björnsdóttir, sem er ættuð úr uppsveitum Borgarfjarðar og Skagafirði en að mestu alin upp í Hvalfjarðarsveit, hélt fyrirlestur í október síðastliðnum í Miðgarði fyrir eldri borgara í Hvalfjarðarsveit. Þar sagði hún frá störfum sínum í sumar. Sumarið 2017 fór Þórey að vinna sem skálavörður að Fjallabaki og komst þar í kynni við landverði. Í kjölfarið tók hún þá ákvörðun að skella sér á landvarðanámskeið hjá Umhverfisstofnun og vann sem landvörður sumarið 2019 og aftur nú í sumar þar sem hún var með starfsstöð á Gullfossi og Geysi, Kerlingarfjöllum og Hveravöllum. Blaðamaður Skessuhorns fékk góðfúslegt leyfi til að mæta á fundinn og hlusta á fyrirlestur Þóreyjar ásamt hópi eldri borgara.

Fjölbreytt störf landvarða

Þórey hóf fyrirlesturinn á því að segja frá störfum landvarða á friðlýstum svæðum. Þeir veita upplýsingar og fræðslu, sinna viðhaldi og merkingum á svæðum sem og halda þeim snyrtilegum, ásamt öðrum fjölbreyttum og tilfallandi verkefnum. „Við höfum verið í þessu eilífðarverkefni að losa okkur við lúpínu af hverasvæðinu, mála stikur, stika gönguleiðir, laga utanvegarakstursför, taka á móti sjálfboðaliðum og laga göngustíga svo eitthvað sé nefnt. Mikilvægt er að eiga í góðu samstarfi við ferðaþjónustuaðila, Vegagerðina, verktaka, landeigendur og aðra sem að svæðunum koma. Það er samvinnuverkefni allra aðila að halda svæðunum öruggum og veita góða þjónustu í sátt við náttúruna. Stundum kemur fyrir að við þurfum að fara í vegalokanir í samvinnu við vegagerðina.“

Þórey nefnir sem dæmi að í byrjun sumars þá „laug“ Google Maps því að ferðafólki að Kjölur væri lokaður og beindi fólki á fjallaslóða austan megin við Gullfoss. „Fólk kom sér í klandur vegna þessa því það var illa búið í vondum aðstæðum sem var afar óheppilegt. Þegar vegirnir eru vondir, með snjósköflum, leðju eða risapollum, eru alltaf meiri líkur á að fólk keyri utan vegar, næsti maður keyrir síðan ofan í utanvegarakstursförin sem getur verið erfitt að vinda ofan. Því eru fjallvegir oft lokaðir aðeins fram á sumarið þar til þeir verða þokkalegir til að fyrirbyggja slíkt og hlífa vegunum. Einnig fylgjumst við með gróðurfari, dýralífi, veðurfari og umferð sem og breytingum á svæðunum. Núna hefur til að mynda verið óvenju mikil virkni á Geysissvæðinu, hugsanlega vegna lægri grunnvatnsstöðu og breytinga í jarðhitakerfinu, og það er gaman að fylgjast með þróun mála þar.“

Blóðugt morð í Helludal

Landverðir á Gullfossi og Geysi eru með aðsetur í Helludal en húsið er nú í eigu Bahá‘í félagsins sem leigir það út. „Þetta er staður með mikla sögu, samkvæmt blaðagreinum sem ég hef fundið. Systur Sigríðar í Brattholti, náttúruverndarsinna og verndara Gullfoss, bjuggu þarna ásamt tveimur sonum en annar þeirra bjó þarna alla sína ævi og var með búskap. Einnig varð þarna blóðugt morð árið 1775. Kona að nafni Guðríður, öðru nafni Helludals-Gudda, bjó þarna ásamt Jóni manni sínum. Hún byrjaði síðan að halda við annan mann sem hét líka Jón. Upp kom sú staða að viðhalds-Jóninn flutti til þeirra í Helludal og voru allir mjög óánægðir með það fyrirkomulag enda einum Jóni ofaukið. Það fór svo að upprunalegi-Jóninn lést þegar steinhella féll ofan á hann þar sem hann var að hlaða vegg. Helludals-Gudda og viðhalds-Jón voru í kjölfarið leidd fyrir rétt á Vatnsleysu og hellan umrædda tekin með sem sönnunargagn. Viðhalds-Jón var dæmdur til dauða en Helludals-Gudda til ævilangrar þrælkunar í Kaupmannahöfn. Hellan var síðan notuð í upphleðslu á húsi á Vatnsleysu og sagt er að heimafólki hafi verið afskaplega illa við þessa hellu úr Helludal.“

Mikil uppbygging við Gullfoss

Þórey sagði síðan næst frá Gullfosssvæðinu þar sem hefur verið mikil uppbygging á undanförnum árum og þetta sumarið var engin undantekning þar sem sífellt er verið að betrumbæta göngupalla og aðgengi á svæðinu. „Gönguslóðinn sem fer alveg að fossinum er lokaður á veturna af öryggisástæðum enda mjög mikil hálka sem myndast vegna vatnsúðans frá fossinum. Sá slóði getur líka verið varasamur í leysingunum á vorin og hætta á grjóthruni. Gullfoss ásamt Hvítárgljúfri að Brattholti var friðaður árið 1979 og lífríki og gróður njóta líka friðunar. Vatnsúðinn frá fossinum myndar ekki aðeins mikla hálku heldur bætir hann vaxtarskilyrði fyrir fjölmargar jurtir en gróðurfar er mjög viðkvæmt á svæðinu sem er í 190 metra hæð yfir sjávarmáli.“

Þórey kom einnig inn á það að upp úr 1900 fóru erlendir auðmenn að sækjast í fossa og fallvötn hérlendis til raforkuframleiðslu og iðnaðar. „Gullfoss féll í hendur manna sem voru umboðsaðilar fyrir erlenda aðila og átti að virkja hann. Sigríður barðist mikið gegn því, fór í langferðir til Reykjavíkur og gekk á milli embættismanna til að fá samninginn ógildan. Þar komst hún í kynni við Svein Björnsson, seinna fyrsta forseta Íslands, sem þótti mikið til hennar baráttu koma. Hún gekk meira að segja það langt að hóta því að henda sér í fossinn þegar fyrsta skóflustungan yrði tekin fyrir virkjunina. Sem betur fer kom ekki til þess og á endanum misstu þessir aðilar áhugann á vatnsvirkjun, hættu að greiða af leiguréttinum og samningurinn féll úr gildi. Sigríður lagði þó línurnar að mikilvægi náttúruverndar og að verja dýrmætar auðlindir landsins af hugrekki, en henni var reistur minnisvarði við fossinn árið 1978.“

Geysissvæðið fékk loks viðeigandi vernd

Þórey tók síðan gott spjall um Geysissvæðið sem hefði verið friðlýst árið 2020 og sú tímasetning vakið furðu hjá henni. „Maður hefði haldið að það væri lengra síðan þar sem þetta svæði er eitt af þekktustu náttúruundrum Íslands. Ýmsar ástæður voru fyrir því að þetta dróst svona lengi en loksins fékk það viðeigandi vernd og viðhald til framtíðar. Mikil uppbygging hefur verið á svæðinu, gamlir stígar lagaðir og nýir lagðir. Það er sífellt verið að bæta aðgengi og upplifun gesta, með betra aðgengi á svæðunum náum við að stýra umferð ferðamanna betur og hlífa þannig náttúrunni. Núna í byrjun október var nýr stígur vestan megin við svæðið opnaður en sá hluti hefur verið lokaður almenningi. Nú er hægt að berja augum Óþerrisholu og Vigdísarhver sem dæmi. Á Geysi erum við með upplýsingagjöf yfir háannatíma dagsins þar sem við fáum fjölbreyttar spurningar um land og þjóð en stundum þarf líka bara að segja fólki hvar klósettið sé. Goshverunum á Geysi er fyrst getið í annálum eftir mikla jarðskjálfta á árinu 1294. Árið 1915 var hann lagstur í dvala. Seinna voru raufar grafnar í hveraskálina og hann „látinn“ gjósa með því að opna fyrir raufina og ásamt því að dæla í hann sápu til að lækka yfirborðsspennuna. Iðulega var þetta gert um verslunarmannahelgi og auglýst sem viðburður í blöðunum. Eins og áður sagði er mikil virkni á svæðinu og spennandi að sjá hvort Geysir verði með endurkomu í framtíðinni en hann gaus seinast árið 2016 eftir jarðhræringar.“

Konungssteinarnir þrír hjá Geysi

Þórey sagði einnig frá því að í sumar hafi verið tekið upp sjónvarpsefni þar sem í einum þætti verður fjallað um Konungssteinana þrjá. Því miður er aðgengi vont, þeir eru utan merkts svæðis og vel faldir í gróðri. „Það væri virkilega gaman ef þessir steinar gætu í framtíðinni orðið hluti af upplifuninni á Geysi. Þetta eru þrír stórir grágrýtissteinar með skrautverki og ártali. Á þessum steinum sátu konungarnir og horfðu á Geysi gjósa. Fyrsti steinninn er frá 1874 þegar Kristján IX kom og færði okkur stjórnarskrá. Annar steinninn er líklegast sá merkilegasti, hann er frá 1907 þegar Friðrik VIII kom í sína Íslandsheimsókn en þá var mikið tilstand. Fyrir konunginn var lagður vegur alla leið frá Reykjavík upp á Geysi, að Þjórsá og aftur til Reykjavíkur, kallaður Konungsvegurinn. Hann var lagður með það í huga að hestvagnar konungs gætu farið hann en konungur fór þó bara ríðandi um eins og aðrir. Þessi vegur markaði upphafið að nútíma vegakerfi landsins og sýndi fram á mikilvægi góðra samgangna á milli svæða. Þetta þótti mikið þrekvirki, enda var vegurinn byggður með frekar frumstæðum aðferðum. Einnig var þetta ein dýrasta framkvæmd á Íslandi og kostnaðurinn 14% af útgjöldum ríkissjóðs það árið. Þriðji steinninn er frá 1921 þegar Kristján X kom í sína fyrstu heimsókn af mörgum en þá höfðu Íslendingar fengið fullveldi þremur árum áður.“

Veðurfarið í Kerlingarfjöllum oft krefjandi

Eftir að gestir höfðu fengið sér kaffi og kruðerí sagði Þórey frá Kerlingarfjöllum en þau voru friðlýst sem landslagsverndarsvæði árið 2020. „Þetta er ofboðslega fallegt en mjög viðkvæmt jarðhitasvæði með litríku líparít landslagi og mikilvægt að stuðla að góðri umgengi sem og bættu aðgengi til að hlífa náttúrunni. Þetta er eitt vinsælasta útivistarsvæðið á miðhálendinu, ekki að ástæðulausu og var mjög vinsæll skíðastaður á seinni hluta síðustu aldar en lagðist út af vegna breyttra veðurskilyrða. Veðurfarið í Kerlingarfjöllum er oft krefjandi og það er mikilvægt að ferðamenn og göngufólk séu vel undirbúin fyrir veðrabreytingar sem geta skollið á snögglega. Stundum er líka mikill munur á veðri á milli svæða. Ásgarður, þar sem hótelið og aðrar byggingar eru staðsettar, er kannski veðursælasti staðurinn. Þar getur verið fínt veður en á sama tíma varla stætt á bílastæðinu uppi við Hveradali, sem er í þúsund metra hæð yfir sjávarmáli. Sumarið kom eiginlega aldrei í Kerlingarfjöll þetta árið, það staldraði alla vega mjög stutt við og það var eiginlega alltaf vont veður en það var alltaf góð stemning,“ sagði Þórey og hló og bætti við að það hefði verið komið vetrarfæri þar í kringum 20. ágúst, veðrið skánaði og versnaði á víxl og vegalokanir upp í Hveradali í samræmi við það.

Fólk kemur misvel undirbúið

Þórey sagði frá því að mikil uppbygging hafi verið á svæðinu undanfarin ár og ásýndin breyst mikið frá því sem var en risið er lúxushótel þar sem gamli skíðaskálinn var sem heitir Highland Base. „Þau hafa verið öflug í markaðssetningu og það er mikill straumur af fólki að koma á svæðið vegna þess. Við erum með upplýsingagjöf alla morgna, bæði á tjaldsvæðinu og á hótelinu og við reynum að grípa flesta sem koma á svæðið. Fólk er að koma alls staðar að úr heiminum, misvant útivist og misvel undirbúið. Mikilvægt er að fræða fólk um færð á vegum, gönguleiðir sem gætu hentað þeirra getu, um búnað og veður á svæðinu, sem og passa að fólk sé með staðsetningartæki eða eitthvað sambærilegt. Veður getur breyst hratt, þokan skollið á skyndilega og flestar gönguleiðir krefjandi. Það voru nokkur útköll á svæðinu í sumar en mjög gott samstarf er á milli okkar, staðarhaldara og viðbragðsaðila. Við landverðirnir erum með aðstöðu í gömlum A-bústað hinum megin við ánna á móti hótelinu þar sem fer afskaplega vel um okkur þó að húsið sé komið vel til ára sinna og eiginlega ótrúlegt að það standi af sér Kerlingafjallarokið. Við erum ekki með heitt vatn né sturtu en þau á hótelinu hafa verið svo almennileg að leyfa okkur að komast í bað af og til.“

Að sögn Þóreyjar getur orðið mikið leðjusvað á jarðhitasvæðinu í Hveradölum og rosalega sleipt. „Þetta getur verið mjög erfitt yfirferðar, frekar bratt og ekki fyrir hvern sem er að labba þarna og sérstaklega ef það er mjög blautt og aðstæður varasamar. Við sjáum einnig um að stika gönguleiðir á svæðinu. Við tókum nokkra daga þar sem við stikuðum fyrir hlaupaleiðum í Kerlingarfjallahlaupinu sem haldið var í fyrsta skipti og gaman að segja frá því að sveitungi okkar, hann Sigurjón Ernir Sturluson, sigraði það. Nú eru margar hugmyndir uppi um hvernig hægt sé að bæta aðgengið á svæðinu vegna aukins fjölda ferðamanna og það verður spennandi að sjá hvernig svæðið á eftir að þróast næstu árin með aukinni uppbyggingu. Ég spái því að gönguleiðin í kringum Kerlingarfjöll eigi eftir að verða jafn vinsæl og Laugavegurinn eftir einhver ár.“

Hveravallasvæðið frægt fyrir útilegumenn

Þórey sagði síðan stuttlega frá Hveravöllum sem voru friðlýstir árið 1960 og eru þeir eitt af merkustu jarðhitasvæðum landsins, staðsett á milli Langjökuls og Hofsjökuls, þekkt fyrir fjölbreytta hveri og litríkar útfellingar. „Hveravallasvæðið er frægt fyrir útilegumenn og er talið að Fjalla-Eyvindur og Halla hafi haft þar aðsetur en jarðhitinn gerir lífið aðeins bærilegra í erfiðu fjalllendi. Talið er að þau hjú hafi notað jarðhitann til að elda sér mat og halda á sér hita í grimmum hálendisvetrum. Þetta er stórbrotið svæði með fallegum gönguleiðum, til dæmis inn að Strýtum, inn í Þjófadali og Kjalveg hinn forna sem var mikilvæg samgönguleið á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Góð aðstaða er á Hveravöllum, þjónustuhús, tjaldsvæði, gisting og veitingastaður og laugin góða sem gott er að dýfa sér í eftir langa daga.“

Hafa leitað að hinu heilaga grali í 20 ár

Að lokum fjallaði Þórey síðan aðeins um leitina að hinu heilaga grali á Kili en í Skipholtskróki, stutt frá Kerlingarfjöllum, hafa menn verið í 20 ár að leita að hinu heilaga grali og í sumar hafi leitinni verið haldið áfram. „Ítalinn Giancarlo Gianazza, verkfræðingur og kóðari, hafði rýnt mikið í málverk ítölsku endurreisnarmálaranna sem og hinn guðdómlega gleðileik Dantes en út úr honum las hann að hið heilaga gral væri grafið á þessum stað. Hann telur að Dante hafi falið hnitin í gleðileik sínum. Þórarinn Þórarinsson arkitekt hefur verið hans samstarfsmaður í leitinni og er búinn að lesa Sturlungasögu spjaldanna á milli þar sem kemur meðal annars fram að Snorri Sturluson hafi riðið á Alþingi árið 1217 með 80 albrynjaða Austmenn. Þeir vilja meina að þessir menn hafi verið musterisriddarar og að örlagaatburðir í evrópskri sögu teygi sig hingað til lands. Að hið heilaga gral sé fjársjóður Katara, frumkristins söfnuðar, sem kaþólska kirkjan taldi vera villutrúarmenn og þeim útrýmt en musterisriddarar hafi náð að bjarga fjársjóðnum þeirra og fela hann hér á Íslandi.“

Þórey sagði einnig frá því að ýmsar vendingar hafa verið í þessari leit. Til dæmis kom til sögunnar maður að nafni David, breskur flautuleikari, tónskáld og sjáandi, sem var í einhverri fyrralífs krísu og upplifði eins og allt væri að brenna í kringum hann þegar hann sat við tónsmíðar. „Til að fá úrlausn sinna mála fékk hann aðstoð miðils, en sá vildi meina að David hefði verið katari í fyrra lífi og brenndur lifandi. David þessi hafði líka verið að velta fyrir sér dulspeki málverka, líkt og Giancarlo, og spurði þennan miðil um bakgrunninn á Mónu Lísu. Miðillinn taldi að bakgrunnurinn væri á Íslandi og sagði honum að það væri maður á svipaðri vegferð og hann, Ítali með tvö g í nafninu sínu, að leita að hinu heilaga grali á Íslandi og að David ætti að fara og aðstoða hann. Sem hann og gerði, en með sínum yfirnáttúrulegu kröftum beindi hann leitinni í aðra átt en áður hafði verið. Þeim varð þó ekki grals auðið þrátt fyrir góða aðstoð. Þórarinn vill þó meina út frá sínu grúski í Sturlungasögu að hið heilaga gral sé frekar grafið á Þingvöllum og að þessi hnit hafi mögulega verið einhver afvegaleiðing frá raunverulegri staðsetningu gralsins. Þegar þessir 80 albrynjuðu Austmenn komu með Snorra á Alþingi gerðu þeir sér búð á Þingvöllum og nefndu Grýlubúð. Honum þykir líka orðið grýla grunsamlega líkt orðinu gral og vill gjarnan sjá formlega fornleifarannsókn á staðnum. Þórarinn segir einnig að þeir viti ekki almennilega að hverju þeir séu að leita, það þurfi ekki endilega að vera um efnislegan fjársjóð að ræða og hið raunverulega gral mögulega huglægt. Fyrir áhugasama bendi ég á hlaðvarp RÚV sem nefnist „Leitin“ þar sem fjallað er ítarlega um þessa ævintýralegu sögu.“

Í máli Þóreyjar í lok fyrirlestursins kom fram að þegar rýnt er í skáldskap um hið heilaga gral sé rauði þráðurinn alltaf sá að þetta sé einhvers konar tákngerving um innri baráttu, hið siðferðislega og andlega ferðalag sem lagt er í til að skilja sjálfan sig og sinn stað í tilverunni. „Að ná þessum innri frið eftir að hafa sigrast á eigin veikleikum og brestum. Þetta er aðeins „hlutur“ sem manneskja með hreint hjarta getur nálgast. Svo trúlega er hið heilaga gral bara innra með okkur öllum,“ sagði Þórey að lokum og hlaut gott klapp frá gestum fyrir skemmtilegan og fróðlegan fyrirlestur um störf hennar sem landvörður síðasta sumar.

vaks/ Ljósm. þbb

„Samvinnuverkefni allra að halda svæðunum öruggum og veita góða þjónustu í sátt við náttúruna“

Hlustað á fyrirlestur Þóreyjar landvarðar um starf hennar síðasta sumar

Hlustað á fyrirlestur Þóreyjar landvarðar um starf hennar síðasta sumar