Náttúran er innblástur fyrir sagnalistina – segir Guðmundur Rúnar Svansson í Dalsmynni

Guðmundur Rúnar Svansson er frá bænum Dalsmynni í Eyja- og Miklaholtshreppi. Hann hefur dvalist langdvölum annars staðar við nám og störf, en er nú fluttur aftur heim á Snæfellsnesið og er að byggja þar timburhús. Hann ræðir við blaðamann um æskuna og ræturnar í sveitinni, björgunarsveitarstörf og sitthvað fleira.

Farið að Dalsmynni

Guðmundur er sonur Höllu Guðmundsdóttur og Svans Heiðars Guðmundssonar sem tóku á sínum tíma við búskap í Dalsmynni af foreldrum Svans, Guðmundi Guðmundssyni og Margréti Guðjónsdóttur. Þau höfðu keypt jörðina haustið 1948. Blaðamaður spyr um tildrög kaupanna og Guðmundur svarar kíminn að það hafi nú verið svolítið sérstakt. „Afi og amma bjuggu þá í Kolviðarnesi sem er fæðingarjörð afa og er rétt hjá Dalsmynni,“ segir hann. „Það voru ýmsar tengingar milli bæjanna og það tilheyrði búskapnum á haustin að smala á Dalsmynnislandi þar sem þau áttu fé á fjalli.“ Það sannast á framhaldi sögunnar að á þessum tíma voru menn ekki að eyða tíma í óþarfa spjall. „Á einhverjum tímapunkti hafði afi farið að svipast um eftir stærri jörð en Kolviðarnes var,“ segir Guðmundur. „Sagan segir að hann hafi að hausti spurt ömmu hvernig henni líkaði Dalsmynni og hún svaraði því til að henni líkaði ágætlega þar. En um veturinn varð hún vör við að hann fór að setja búshluti upp á sleða og spurði hvað hann væri að gera. „Ég er að fara með þetta út í Dalsmynni,“ segir hann. „Ég keypti það í haust!“

Þriðja kynslóð

Þannig atvikaðist það að Guðmundur og Margrét fluttu í Dalsmynni. Þar bjuggu þau góðu búi og eignuðust ellefu börn. Svanur tók svo við búinu og í dag er það Atli bróðir Guðmundar Rúnars og hans kona Guðný sem eru með búskapinn. Það er þá þriðja kynslóðin í Dalsmynni. „Mig hafði lengi langað að byggja heima,“ segir Guðmundur. „Ég lét það verða að veruleika enda orðinn þreyttur á að vera í Reykjavík. Í dag þarf fólk heldur ekki endilega að vinna og búa á sama stað eins og áður var. Og ég sé fyrir mér að geta unnið við gönguleiðsögn á svæðinu líka.“

Tengslin við ræturnar

Guðmundur er fæddur árið 1978 og var í æsku mjög hændur að föðurafa sínum og ömmu sem létust árin 1993 og 2013. Hann kom mikið til þeirra á efri bæinn í Dalsmynni. „Svo er það þannig með sveitauppeldið að krakkar taka þátt í flestu og eru alltaf með á vinnustað foreldranna,“ segir hann. „Ég ólst upp við það, en hafði samt ekki mikinn áhuga á sveitastörfum; til að mynda hvorki dýrum né vélum. En ég sótti í að hlusta á ömmu segja sögur og þótt hún hafi ekki alltaf munað allt nákvæmlega var það dýrmæt tenging við hennar líf og tíma.“

*Með afa og ömmu, Guðmundi og Margréti í Dalsmynni.*

Sögur af sr. Árna

Eftir að Guðmundur fór í menntaskóla var hann heima á sumrin, en var svo einn vetur heima og vann hjá Loftorku í Borgarnesi. „Ég keyrði þá á milli,“ segir hann. „Þetta er rúmlega hálftíma akstur.“ Í frítímanum las hann mikið og tiltekur m.a. mikið grundvallarrit; ævisögu sr. Árna Þórarinssonar prófasts sem lengi starfaði í Hnappadalssýslu. Sr. Árni var landskunnur maður og saga hans einnig. „Þegar ég var að lesa kaflana um sveitina heima fór ég stundum með bókina upp á efri bæinn,“ segir Guðmundur. „Þar ræddi ég þetta við ömmu, sem var að koma í Kolviðarnes um svipað leyti og sagan kom út.“

Breytt samfélag

Sögurnar sem Magga í Dalsmynni hafði yfir um sr. Árna byggðust að einhverju leyti á því að Kolviðarnes var næsti bær við prestssetrið á Stóra Hrauni. „Þarna voru alls konar tengingar og sögur,“ segir Guðmundur. „Svo sem af því að langafi minn Guðmundur Þórarinsson hafi borið sr. Árna prófast þurrum fótum yfir Haffjarðará.“ Það er óhætt að segja að ýmislegt hafi breyst í sveitinni síðan sr. Árni var og hét; þar með talið eignarhald jarða. „Guðmundur langafi í Kolviðarnesi átti bræður og frændfólk á næstu jörðum,“ segir Guðmundur. „Til að mynda í Hausthúsum og í Hrútsholti. Þeirra afkomendur voru víða um sveitina þegar ég var að alast upp, en þetta fólk er núna nánast allt farið.“

Orðspor peningamanna

Guðmundur segir að nú sé komin þriðja kynslóð eigenda á Haffjarðarárjörðunum sem Thor Jensen leitaðist við að kaupa upp á sínum tíma. „Ég man alveg eftir að afi og fleiri af eldri bændunum í sveitinni töluðu af virðingu um Thor Jensen,“ segir hann. „Hann vildi að sínum ábúendum gengi vel og menn treystu honum. Langamma sem alist hafði upp í Kolviðarnesi sendi afa til dæmis bara rúmlega tvítugan einan á fund með Thor til að falast eftir jörðinni. Thor var sanngjarn í samræðum við hann og málið leystist farsællega. Þarna er dæmi um gott orðspor sem menn vinna sér inn og lifir heilli öld síðar. Það eru ekkert allir peningamenn í dag sem vinna sér inn þannig orðspor.“

Að sunnan

Guðmundur er hálfur Sunnlendingur, því Halla móðir hans er frá Hlemmiskeiði. Hún er lærður kennari og þau Svanur kynntust þegar hún kenndi við Laugargerðisskóla. „Hún ílentist í sveitinni og það hentaði henni vel,“ segir Guðmundur. „Hún hefur alltaf tekið mikinn þátt í búskapnum; líka vélavinnu sem var ekki algengt að konur gerðu.“ Börn Höllu og Svans eru fjögur; auk Guðmundar og Atla eru systurnar Iðunn og Halla Sif. Sú síðastnefnda rekur gróðrarstöð á Suðurlandi. „Þótt við eigum ættartengsl þangað höfum við ekki átt sterkar tengingar,“ segir Guðmundur. „En eftir að Halla Sif keypti gróðrarstöðina uppgötvuðust ýmis tengsl sem er skemmtilegt því hún heitir einmitt eftir langömmu okkar sem bjó á Flúðum á sínum tíma. Þarna er frændgarður sem við höfum ekki verið í miklu sambandi við, en mamma ólst upp á Hlemmiskeiði og var síðan alltaf hjá ömmu sinni á Flúðum á sumrin. Eftir að Halla Sif keypti gróðrarstöðina leitaði hún sér að húsnæði því það fylgdi ekki hentugt hús. Þá hringdi í hana kona og bauð henni leiguíbúð sem Halla þáði. En síðar kom í ljós að það var einmitt í húsinu þar sem amma okkar hafði fæðst.“

*Leiðsögumaðurinn að störfum fyrir FÍ. Í sólgleraugunum speglast ferðahópurinn.*

Búskapurinn í Dalsmynni

Það var blandaður búskapur í Dalsmynni þegar Guðmundur var að alast upp. „Þetta þróaðist svo þannig þannig að sauðfjárbúskapurinn varð eiginlega að aukabúgrein,“ segir hann. „Gömlu fjárhúsunum var breytt í fjós með mjaltagryfju og ákveðið að byggja fjárhús. Pabbi var mikið í að þjálfa Border collie smalahunda og hafði jafnvel meiri áhuga á því en sauðfjárbúskapnum. Hann flutti inn hunda og þegar hann var farinn að minnka við sig í búinu var hann mikið á ferð um landið á bíl með pallhýsi og heimsótti kunningja úr hundasamfélaginu.“ Þess má geta að stutt spjall við Svan birtist í Skessuhorni í apríl 2020 þegar hann nálgaðist sjötugt. Þar kveður hann sig vera orðinn löggilt gamalmenni og tekur fram að í grunninn sé hann einfari. Svanur náði ekki háum aldri; hann lést fyrir aldur fram í júní 2022.

Sagnfræði og hagfræði

Að loknum menntaskóla og vinnu hóf Guðmundur nám í sagnfræði. „Ég hafði gaman af henni fyrst en varð svo leiður á henni,“ segir hann. „Þá fór ég í hagfræði og varð fljótt leiður á henni líka. Ég var trúlega efni í ágætis eilífðarstúdent. En ákvað samt að klára hagfræðina bara til að ljúka háskólanámi.“ Hann útskrifaðist með BA gráðu og fór í kjölfarið í blaðamennsku. „Hann vann svo ýmis önnur störf og ók til að mynda Ísbílnum um nokkurt skeið, en var oft með annan fótinn í verkefnum tengdum einhvers konar útgáfu. Seinna fór hann í meira háskólanám; tók MPA nám í opinberri stjórnsýslu með áherslu á umhverfisstjórnun.

Björgunarsveitarmaður

Það var fleira sem hugur Guðmundar stefndi að og hann svaraði því kalli. „Ég fór í nýliðaþjálfun í björgunarsveit sem mig hafði lengi langað til að gera,“ segir hann. „Í Reykjavík er þetta tveggja ára þjálfunarprógramm og maður þarf að hafa mikinn tíma og forgangsraða. Ég fór í Flugbjörgunarsveitina og er í rauninni undanfari hjá henni í dag þótt ég eigi ekki gott með að fara í útköll búandi svona langt í burtu. En þetta er fjallamennskuþjálfun; línuvinna og í raun þjálfun sem hægt væri að segja að væri fyrir Kirkjufellsútköll, þar sem menn gætu þurft að síga og vinna í línu. Svo ég er tiltölulega þjálfaður björgunarsveitarmaður og sérþjálfaður í þessu.“

Á hættuslóðum

Það getur verið hættulegt á fjöllum og veturinn 2021 lenti Guðmundur í atviki sem hann gleymir seint. Hann var í nýliðaþjálfun hjá Flugbjörgunarsveitinni og var langt kominn. Góður vinur hans var að þjálfa sig fyrir fjallaleiðangur erlendis og bauð honum að koma með sér á Skessuhornið. Á þessum tíma geisaði Covid og það hafði truflað nýliðaþjálfunina mikið. „Það var þreyta og pirringur í manni og það hafði mikið af helgarnámskeiðum dottið upp fyrir,“ segir Guðmundur. „Ég var í raun ekki með mikla reynslu af alpaklifri og hann var með miklu meiri reynslu. Þetta var þremur vikum eftir að ég tók námskeið í snjóflóðum tvö. Ég kaupi oft viðbótarlesefni og man að ég var einmitt að lesa bók um rétt viðbrögð í snjóflóði og var langt kominn með hana.“

*Guðmundur ásamt Jan félaga sínum í Flugbjörgunarsveitinni í Reykjavík. Þetta er toppurinn á Skessuhorni – þessi tindur var kláraður síðar.*

Varasöm snjóhengja

Guðmundur segir að þennan dag hafi veðurspáin verið góð og ekki mikill snjór í fjallinu. „En það lágu víða blautar slufsur ofan á eldri og harðari snjó sem við stigum oft í gegnum,“ segir hann. „Það mynduðust samt aldrei flekar og þetta virtist alltaf loða fast við undirlagið. Við vorum búnir að stíga í gegnum svona slufsur allan daginn og vorum búnir að komast að þeirri niðurstöðu að það væri ekki flóðahætta af þeim. En það var þarna ákveðin hengja sem við vissum síðar að er þekkt og við vorum fjórða þekkta tilvikið þar sem fjallgöngumenn lenda í snjóflóði þarna.“

Veðrið versnar

Þegar þeir voru komnir langleiðina upp var komið mjög slæmt veður, hraglandi, slydda og lítið skyggni. „Við lögðum upp frá Horni í Skorradal,“ segir Guðmundur. „Fórum sem sagt stutta leið upp á fjallið og ætluðum síðan að ganga eftir hryggnum niður með dalnum og að bílnum aftur. Við höfðum farið upp í gegnum hengjuna fyrr um daginn og ætluðum að drífa okkur niður; töldum okkur sjá góða leið sem hægt væri að fara. En við vorum áfram tengdir saman með línunni, því við vissum ekki hvort við þyrftum að nota hana á niðurleiðinni eða ekki.“

Flóð fer af stað

Aðstæður á fjöllum geta breyst fljótt. Á niðurleiðinni hittu þeir félagar ekki á sama stað í hengjunni og í uppgöngunni og í millitíðinni voru liðnir nokkrir klukkutímar með hraglanda og það hafði mögulega þyngt hana. „Við vorum nokkuð heimfúsir og ekki meðvitaðir um að þarna gæti verið nokkur hætta,“ segir Guðmundur. „En hengjan brast allt í einu og ég fór á undan niður; setti flóðið af stað og dró vin minn á eftir mér. Við runnum tæplega 300 metra niður, gegnum hrjóstrugt landslag, en sluppum samt furðulega lítið meiddir. Hann tognaði á öðrum öklanum og var meiddur á hné á hinum fætinum svo hann var ekki vel göngufær. Ég var eiginlega ómeiddur en verkjaður um allan skrokkinn. Fyrsta viðbragð var að koma okkur á öruggan stað ef eitthvað meira skyldi koma niður og næsta mál að biðja um aðstoð við að komast af fjallinu.“

Stórt útkall

Guðmundur segir þá félaga hafa verið vel búna og þeir voru í beinu sambandi við björgunaraðila. „Strangt til tekið vantaði okkur bara tvö fjórhjól til að keyra okkur niður og í bílinn,“ segir hann. „En það er ávallt mikill viðbúnaður í kringum snjóflóðaútköll, það voru kallaðar út eiginlega allar björgunarsveitir í bænum og líka af nærsvæði. Svo það komu þarna um og yfir hundrað manns sem var alveg yfirdrifið. Það var nánast annað áfall fyrir mig að koma þarna niður af fjallinu og mæta þessum ótrúlega stóra hópi fólks. Það hefur líka komið fram ákveðin gagnrýni innan björgunarsveita í sambandi við svona aðstæður. Í einhverjum tilvikum getur farið betur á að kalla út færri og sérhæfðari björgunarsveitarmenn, frekar en svo stóran hóp.“

*Þetta náttúrulistaverk í landi Dalsmynnis í Geithellistungunum þekkir enginn nema Guðmundur.*

Eftirmálinn

Svona atvik er mikilvægt að greina vel, og strax helgina eftir þetta var námskeið hjá Flugbjörgunarsveitinni í fjallamennsku þar sem Guðmundur sagði frá og sýndi myndir. „Hættan var að mestu fólgin í landslaginu sjálfu,“ segir hann. „En við sluppum vel og það er gott að geta nálgast svona atburð út frá forsendum snjóflóðafræða. Það kemur mér á óvart enn þann dag í dag að ég hafi ekki enn fengið stóra sjokkið eða kvíðakastið, þetta hefur aldrei hamlað mér í fjallamennsku. Ég tók reyndar eitt áfallahjálparviðtal og sá sem það tók sagði mér að hann hefði engar áhyggjur af mér. En við göngufélagarnir fórum gegnum öll okkar gögn og funduðum líka með starfsmönnum Veðurstofunnar sem voru jafnframt undanfarar á vettvangi og höfðu tekið flóðið út að aðgerð lokinni. Við fórum sjálfir snemmsumars aftur á staðinn og tókum vettvanginn út í góðu tómi.“

Útsýni á Hafursfellið

Við ræðum áfram, um útivistina og gildi hennar. Guðmundur segir að það sé mikið af góðum gönguleiðum á Snæfellsnesi sem kanna þurfi betur. „Á Snæfellsnesi er heill matseðill af fjöllum,“ segir hann. „Ég er núna sjálfur að byggja með útsýni yfir Hafursfellið, fjall sem margir þekkja og sem ég segi stundum að sé mín persónulega Esja. Það eru margar gönguleiðir upp fjallið með ólíkum erfiðleikastigum. Ég hef þrisvar sinnum farið í hringgöngu þar með hópa frá Ferðafélaginu; það er vandfundin leið sem ég hef sett saman sjálfur. Fólk lýsir þessu sem einstakri gönguupplifun. Það er farið á tvo tinda og svo er einstigi í gegn í Þverhlíðinni sem snýr að Dalsmynni sem hægt er að þræða.“

Húsið og fjöllin

Eins og fram kemur hér að ofan er Guðmundur að byggja sér heimili í Dalsmynni og hann segir að það sé eitthvað sem hann hafði lengi langað til að gera. „Þetta var partur af því að ég söðlaði um í vinnu og vildi breyta til,“ segir hann. „Þetta var líka á sama tíma og pabbi var farinn að veikjast, en svo var mig líka bara farið að langa heim.“ Húsið hans stendur mjög nálægt gamla bæjarstæðinu. „Þegar fyrsta steinhúsið var byggt í Dalsmynni var bæjarstæðið fært austar, en það var áður en mitt fólk eignaðist jörðina,“ segir hann. „Gamla bæjarstæðið var í heimatúninu, mun nær ánni og þar sér enn fyrir tóftunum. Ég gætti þess að byggja ekki ofan á gamla bæjarhólnum. En húsið er hannað með hliðsjón af náttúrunni á bak við. Þakhallinn á svefnloftinu kallast á við hallann í fjöllunum og er í raun hannaður út frá Skyrtunnu. Hún er eiginlega fjallið mitt, ég reyni að ganga á hana á hverju ári.“

Skemmtilegar gönguleiðir

Guðmundur tekur fram að Hnappadalurinn og Eyja- og Miklaholtshreppur sé víðfeðmt svæði og að hann sé bara mjög skammt kominn sem landkönnuður þar. „En það er svo merkilegt að þegar maður talar við heimafólk finnur maður skemmtilegustu gönguleiðirnar,“ segir hann. „Ég er t.d. kominn með mun betri gönguleiðir upp á fjallið Hest heldur en tíðkast hefur hjá gönguleiðsögumönnum sem koma af höfuðborgarsvæðinu. Svo gekk ég í sumar með hóp frá Ferðafélagi Íslands á Geirhnúk frá Hallkelsstaðahlíð sem er mun skemmtilegri leið heldur en að fara upp hjá Hítarvatni þar sem oftast er farið og margir halda að sé „leiðin“ sem fara á.“

Grundarfjarðarbær góður vinnustaður

Guðmundur starfar nú við gönguleiðsögn fyrir Ferðafélag Íslands meðfram því að starfa að bygginga- og skipulagsmálum fyrir Grundarfjarðarbæ. Hann segir staðsetningu Dalsmynnis bjóða upp á ýmsa atvinnumöguleika. „Þetta er mitt á milli Borgarness, Grundarfjarðar og Stykkishólms þannig að ég vissi alveg þegar ég ákvað að flytja heim að mér myndi leggjast eitthvað til.“ Hann segir það vera góða reynslu að starfa að skipulags- og byggingamálum. „Svo er þetta mjög góður vinnustaður. Ég vinn með skipulags- og byggingafulltrúa en líka náið með Björgu Ágústsdóttur bæjarstjóra og finnst mjög gott að vinna með henni.“

Gæðavara í röngum búnaði

Talið berst að landbúnaðinum. „Kynslóð afa þróaði verklagið og breytti handtökunum,“ segir Guðmundur. „Mér finnst sú hugsun vera horfin úr sauðfjárrækt í dag. Ég hugsa að það þurfi að fara langt aftur á 19. öld til að finna jafn mikla íhaldssemi og tregðu við breytingar sem er oft í gangi hjá sauðfjárbændum. Þegar kreppan skall á árið 1929 lokaðist fyrir allan útflutning á lambakjöti og núna eru bændur hræddir við útflutning; þeir sem hafa reynt að flytja út lambakjöt fá ekki afurðastöðvarnar með sér. Varan er gæðavara, en er unnin eins og ódýr vara sem á að keppa við svína- og kjúklingakjöt. Súpukjötið er enn við lýði, sagað með gömlu sjö parta söguninni. Sauðfjárræktin hefur ekki farið í gegnum massífa endurnýjun eins og sjávarútvegurinn, þar sem menn endurbættu alla vinnslu og bjuggu til sterk vörumerki og alþjóðleg viðskiptatengsl.“

Humar góður í beitu

Það fer að koma að lokum viðtalsins og Guðmundur er á hraðferð á leið í höfuðborgina. Hann bætir því samt við að sauðfjárræktin á síðari hluta 19. aldar verið mjólkurgrein, en það sé einhvern veginn búið að fenna yfir það. „Þess vegna eigum við öll þessi ljóð um smaladrenginn,“ segir hann. „Fólk sat yfir fé uppi á fjöllum og rak það í sel til að mjólka. Menn hefðu kannski bara átt að fara aftur í það að gera sauðaosta því þessi mjólk er feitari og þess vegna mun betri fyrir osta en kúamjólk. Erlendis er ekki litið á lambakjöt sem gæðavöru, en heimurinn þekkir sauðaosta og þeir seljast á góðu verði. Ég þekki leiðsögumann sem segir fólki frá þegar hann keyrir í gegnum Búðardal að þar séu menn með eitt mesta sauðfjárræktarhérað á Íslandi og afurðastöð sem er sérhæfð í að framleiða osta, en bara úr kúamjólk! Það að nota ekki sauðamjólkina í ostagerð er á pari við það þegar Íslendingar héldu að humar væri bara eitthvað til að nota í beitu. Hér er kerfislægur stuðningur við bændur, en bara til að gera gömlu hlutina.“

Orka er takmörkuð auðlind

Margt fleira ber á góma í lokin, svo sem háa vexti sem íþyngja bændum og hafa niðurdrepandi áhrif á dreifbýlið. Orkumálin finnst Guðmundi einkennast af gamalkunnum hugsunarhætti um að það sé magnið sem gildir. „Í sjávarútvegi fjárfestu menn í sífellt stærri skipum til að veiða smærri og færri fiska,“ segir hann. „Þangað til að aðstæður neyddu okkur til að fá sem mest út úr hverjum fiski. Ég man þegar menn fóru út í minkarækt og fiskeldi og við sjáum þetta í dag í laxeldinu. Og á fyrirhrunsárunum gekk allt út á að stækka efnahagsreikning bankanna, það er að auka veltuna. Nú síðast voru garðyrkjubændur að fá nánast fyrirvaralausa fjórðunghækkun á orkuverði. Þetta eru fyrirtæki í dreifbýli og virðiskeðjan öll á Íslandi, en er mögulega að fara halloka fyrir gagnaverum sem skapa engin störf. Það er eitthvað sem menn þurfa að hugsa um. Orka er eins og landið og fiskurinn, takmörkuð auðlind sem þarf að fara vel með og nytja sem best, ekki bara að framleiða sem mest.“

Náttúran er innblástur

Guðmundur hefur alltaf verið mikið fyrir útivist og nýtur hennar einn eða með vinum sínum Hann segir að náttúran sé full af sögum. „Þetta er nokkurs konar samspil náttúru og sagnalistar,“ segir hann. „Sögumenn áður fyrr stóðu úti í náttúrunni, sáu fyrir sér landslagið og hugsuðu um það til að rifja upp sögurnar. Ég finn þetta sjálfur þegar ég vinn við leiðsögn, náttúran er innblástur fyrir sagnalistina.“

gj

*Nýleg mynd frá Tröllakirkju á Holtavörðuheiði.*

Á Snæfellsnesi er matseðill af fjöllum

Náttúran er innblástur fyrir sagnalistina – segir Guðmundur Rúnar Svansson í Dalsmynni

Náttúran er innblástur fyrir sagnalistina – segir Guðmundur Rúnar Svansson í Dalsmynni