Rætt við Unnstein Smára Jóhannsson bónda í Laxárholti á Mýrum

Í sumarfríi starfsfólks á Skessuhorni höldum við áfram að endurbirta hér áhugaverð viðtöl úr fórum blaðsins. Í Jólablaði Skessuhorns árið 2022 var rætt við Unnstein Jóhannsson bónda í Laxárholti á Mýrum:

Á bænum Laxárholti í Hraunhreppi eru um sextíu mjólkandi kýr og kornrækt á sér um fjörutíu ára sögu. Unnsteinn sem kallaður er Steini, er fæddur og uppalinn í Laxárholti þar sem hann býr ásamt eiginkonu sinni Carol Wanjy. En þótt hann hafi alltaf búið á sama stað fer því fjarri að hann geti talist þröngsýnn. Enda segir hann nauðsynlegt að afla sér nýrrar þekkingar og horfa á lífið út frá víðu sjónarhorni. Hann fór 15 ára gamall á sína fyrstu vertíð sem háseti á dekki og var vélstjóri og stýrimaður næstu tvö ár. „Ég lærði mikið af þessu, breyttist úr óhörðnuðum unglingi í grjótharðan sjóara. Þessi reynsla hefur orðið mér ómetanleg síðar í lífinu, þarna lærði maður að taka snöggar ákvarðanir sem geta skilið milli lífs og dauða. Þetta hefur átt sinn þátt í að gera mig að þeim manni sem ég er í dag,“ segir Steini.

Búskapur eða rafeindavirkjun

Það liggur beint við að spyrja hvort það hafi alltaf staðið til að hann tæki við búskap á bænum? „Nei,“ segir hann, „alls ekki. Þau bjuggu hér foreldrar mínir, þau Sonja Ísafold Eliason og Jóhann K. Lárusson. Þannig stóð á að ég hafði ákveðið að fara í nám í rennismíði í Reykjavík og önnur systkini mín voru þegar farin að heiman. Ég ætlaði svo í framhaldinu að fara í rafeindavirkjun. En þá lét pabbi krók koma á móti bragði og færði mér hundrað kindur að gjöf. Hann vissi alveg hvað hann var að gera með þessu. Ég glaptist og ákvað að hefja búskap hér í stað þess að fara í nám. En skömmu síðar skildu foreldrar mínir og fluttu bæði í burtu. Ég keypti þau þá út og hef stundað búskap hér síðan.“ Um líkt leyti tók hann saman við Þuríði Gísladóttur (Diddu) sem var ríflega tuttugu árum eldri en hann. Þau bjuggu saman í Laxárholti og hann gekk fimm börnum hennar í föðurstað.

Danmörk og Þýskaland

Sonja og Jóhann voru hvorug af svæðinu. „Mamma er hálf dönsk, faðir hennar var mjólkurvélatæknifræðingur frá Danmörku og vann við að setja upp gamla Mjólkursamlagið í Borgarnesi á sínum tíma. Hann hafði kynnst ömmu þegar hann vann við svipuð verkefni á Selfossi,“ segir Steini. „Afi og amma fluttu svo upp í Hraundal og þaðan kemur mamma hingað að Laxárholti. Hraundalur var ríkisjörð á þessum tíma, en þá lágu jarðir ekki á lausu. „Þetta er öðruvísi í dag,“ segir Steini. „Núna er allt of margt fólk sem á jarðir og er ekkert að nota þær.“

Pabbi hans hafði ásamt fyrri konu sinni fest kaup á jörðinni snemma á 6. áratugnum. Þegar hann og Sonja skildu fór hún til Krísuvíkur og bjó síðar lengi á Patreksfirði, en býr núna hjá syni sínum í Laxárholti. Jóhann fór hins vegar til Þýskalands þar sem hann giftist þarlendri konu og þar á Steini tvær hálfsystur.

Jarðir ekki mikils virði

Þegar Steini keypti jörðina og búið af foreldrum sínum höfðu þau verið með refi og kýr og voru með 47.000 lítra mjólkurkvóta. Þetta var á níunda áratugnum og þá voru jarðir ekki metnar mikils í peningum. „Þessi litli mjólkurkvóti var heldur ekki söluvara svo þetta var að mestu bara yfirtaka á lánum,“ segir Steini. „Það var svolítið skrýtið á þessum tíma að þótt verðmætið væri ekki mikið voru menn samt gjarnan búnir að leggja allt sitt í jörðina, fóru í raun frá þessu á núlli og áttu ekkert ævistarf eftir puðið.“ Þurfti mikið að byggja upp hér? „Já, hér var bara sextán kúa fjós, íbúðarhúsið og svo eldgömul fjárhús sem ég reif nú fljótlega,“ segir Steini.

Fyrirtæki þarf að bera sig

Aðspurður um kindurnar sem hann hafði eignast segir Steini að því miður hafi ekkert verið upp úr þeim að hafa nema mikla vinnu. Það hafi svo hvorki verið hægt að lifa né deyja á því að eiga sextán kýr og umræddan mjólkurkvóta „Á tímabili velti ég fyrir mér að gefast upp,“ segir hann hugsi. „Ég er þeirrar skoðunar að ef menn þurfi að vinna út á við með búi sínu séu það skýr merki um að rekstur þess gangi ekki upp. Þetta er eins og hvert annað fyrirtæki sem verður að borga laun og gefa af sér. En margir bændur vinna út frá búskapnum til að halda honum gangandi,“ segir hann af festu.

*Skammdegisfegurð í grennd við Laxárholt.*

Kaldar kveðjur

Það var sem sagt annað hvort að duga að drepast þegar ungi bóndinn stóð frammi fyrir örlagaríkri ákvarðanatöku varðandi framhald búskapar í Laxárholti. Steini tók sig til, settist við reiknivélina og vann heimavinnuna sína. Ætti hann að gera þetta að alvöru fyrirtæki og taka lán til að fjölga kúnum og byggja nýtt fjós? Niðurstaða hans var að láta vaða. Fyrsta skrefið var þá að leita til Lánasjóðs landbúnaðarins sem veitti hagstæðustu lánin til bænda á þessum tíma. En það varð sannkallaður darraðardans og hann fór bónleiður til búðar. „Ég byrjaði á að senda þeim teikningar sem ég hafði látið gera af þúsund fermetra fjósi,“ segir Steini. „En ég fékk þær endursendar með því svari að þeir myndu ekki taka þátt í þessu, þúsund fermetra fjós væri bara brjálæði. En reiknivélin mín hafði sagt mér annað svo ég fór sjálfur til þeirra með gögnin. Þegar þetta var voru þeir fluttir á Selfoss. En það var sama hvaða leiðir ég bauð upp á að fara í málinu, þeir vildu ekki lána mér fyrir mjólkurframleiðslu af þessum skala,“ segir hann. „Hefði ég ætlað að byggja reiðhöll hefðu svörin verið allt önnur!“

Verkefnið vænlegra á Suðurlandi

En þetta var fjós og Lánasjóðnum leist ekkert á að byggja það vestur á Mýrum, Suðurlandið hefði verið annað mál. Steini gafst ekki upp þrátt fyrir mótlætið og hélt uppi sterkum vörnum fyrir áætlanir sínar, en allt kom fyrir ekki. „Að lokum rak bankastjórinn mig bókstaflega á dyr og sagði að við hefðum ekkert meira um að tala. Ég reyndi mitt besta til að vera kurteis þrátt fyrir þessa ófyrirleitnu framkomu. En sagði honum jafnframt að þegar ég yrði búinn að byggja fjósið og fjármálin væru komin á sinn stað myndi hann mæta lögfræðingi frá mér. Og með það fór ég,“ segir Steini.

Í dag eru fjögur myndarleg kúabú á Mýrunum. En á þessum tíma var bara eitt annað slíkt bú þar í burðarliðnum, það var á Lambastöðum í Álftaneshreppi. „Þetta er undir lok 10. áratugarins og ég er með þeim allra fyrstu á landinu í svona framkvæmd. Ég vildi ekki gefast upp og leitaði því til Sparisjóðs Mýrasýslu og KB banka í Borgarnesi,“ segir Steini. „Þar þekktu menn mína greiðslusögu og sýndu mér traust. Með þeirra aðstoð byggði ég fjósið sem kostaði um tólf milljónir á þessum tíma.“

Óvænt heimsókn

Tveimur árum seinna var fjósið risið og Steini búinn að kaupa tilheyrandi kvóta. Hann segir svo frá: „Þá birtist maður frá Lánasjóðnum í dyrunum í Laxárholti. Hann spurði hvort fjósið væri fullbúið og hvort það væru komnar kýr í það. Ég játaði því og sagði honum að allt væri komið í fullan rekstur og við farin að framleiða um 300.000 lítra. Allir mínir útreikningar hefðu gengið eftir. Þá spurði maðurinn hvað þetta hefði nú aftur verið mikil upphæð sem ég sótti um að fá frá þeim. Ég svaraði að það hefðu verið um tólf milljónir. Hann sagði þá að bragði að þær myndu koma inn á reikninginn minn strax eftir helgina. Annað hvort voru þeir þarna orðnir hræddir við málsókn eða þá að mikil viðhorfsbreyting hafði átt sér stað. En ég þáði lánið. Það voru mun lægri vextir á því svo ég gat keypt enn meiri kvóta,“ segir hann. En að standa í öllu þessu var erfitt, ekki síst fannst honum skriffinnskan gríðarleg í sambandi við fjósbygginguna sjálfa. „Einhverjir hefðu kannski gefist upp, en við Didda gerðum það ekki,“ segir hann. „Ég hafði hins vegar ekki tölu á rútunum sem komu hingað fullar af fólki til að skoða eftir að fjósið var komið í gang. Þær komu víða að og sérlega af Suðurlandi. Menn spurðu þá gjarnan hvernig við hefðum farið að þessu!“

Lykilatriðið

Fjósið var byggt á um það bil tveimur árum. En Steini gerði sér grein fyrir því að framleiðslan mætti ekki detta niður á framkvæmdatímanum, hann yrði að hafa tekjur á meðan. Þetta reyndist lykilatriði. Hann stækkaði gamla fjósið með því að byggja það inn í hlöðuna og var búinn að kaupa óhemju mikið af kvígum. Hann var því fljótt komin með um 45 kýr inn í gamla fjósið og setti rörmjaltakerfi í það. Þessu var lokið áður en byrjað var að byggja nýja fjósið. „Ég vildi vera tilbúinn með framleiðsluna,“ segir hann. „Það er alltaf hættulegast við að fjárfesta ef langur tími líður þangað til fjárfestingin fer að gefa af sér. En ef hægt er að vera með framleiðsluna í gangi meðan maður er að þessu hjálpar það mikið. Auk þess keyptum við líka kvóta á fullu og náðum að framleiða um 250 þúsund lítra í þessu gamla fjósi. Þá fékk maður tekjur án þess að mikil fjárfesting væri þar að baki. En þetta var vissulega gríðarleg vinna,“ segir hann brosandi.

Kýrnar númer eitt

Rekstraráætlun nýja fjóssins gerði ráð fyrir um sextíu kúm og mjaltagryfju. Á sumardaginn fyrsta árið 2001 var svo allt flutt yfir. „Þá áttum við fullt af kvígum sem voru að fara að bera. Svo allt var í raun í fullum gangi. Ég tel það lán að hafa náð að gera þetta eins rétt og hægt var. En það er ekki algengt að rekstur sé í bullandi uppbyggingu meðan á framkvæmdum stendur, yfirleitt dettur framleiðslan niður á meðan. En ég gaf aldrei millimeter eftir í að hugsa um kýrnar, þær voru númer eitt,“ segir Steini. Fyrir nokkrum árum var svo hætt að nota mjaltagryfjuna og mjaltaþjónn var tekinn í notkun.

Flottur akur

Hvernær byrjaðu svo að rækta korn? „Ég sáði í fyrsta hálfa hektarann þegar ég var bara 16 eða 17 ára,“ segir Steini. Ég hafði farið í kartöfluupptökur í Þykkvabænum og séð þar fyrstu tilraunirnar í kornrækt. Ég var þá búinn að tala við ráðunautana hérna og þeir fullyrtu að það yrði aldrei hægt að rækta korn á Mýrunum, það væri kannski möguleiki á Suðurlandi en alls ekki á Suðvesturlandi. En ég prufaði samt að sá í hálfan hektara og sá þá alveg að kornið þroskaðist jafn vel hér og hjá þeim. Svo liðu hins vegar árin og ég hugði ekki á búskap, var bara að fikta. En stuttu eftir að við Didda fórum að búa saman setti ég í 2-3 hektara. Og viti menn, þetta varð svo flottur akur. Þetta var í upphafi níunda áratugarins. Ég fór út til Danmerkur og keypti þreskivél; þannig byrjaði þetta,“ segir hann. Uppskeran í ár var eiginlega sérdeilis góð, þrátt fyrir norðanrok rétt fyrir þreskingu náðist um 90% hennar í hús og kemur sér vel sem kúafóður í vetur. „Vissulega er áhætta fólgin í því að rækta korn á Íslandi,“ segir Steini. „En hún er líka fyrir hendi erlendis, þeir eiga alveg í sömu vandamálunum þar og svo bætist hitinn við. Stundum kviknar bókstaflega í ökrunum. En svona er búskapurinn, maður getur vonast eftir góðu sumri og ýmsu slíku en getur svo engu ráðið um hvernig fer þegar upp er staðið.“

*Frá brúðkaupinu á fallegum degi í Kenya árið 2021.*

Ný ævintýri – Kenya

Steini og Didda bjuggu saman í meira en tuttugu ár, en ákváðu þá að skilja. Það var ákvörðun sem þau tóku í miklum vinskap. „Þetta var ákveðið í miklu meira en góðu,“ segir Steini. Eftir það var hann einn í allmörg ár þar til fyrir um tveimur árum að hann kynntist Carol, sem er frá Kenya. „Ég kynntist henni gegnum vinkonu og það var eiginlega bara óvart,“ segir Steini. „Ég var ekkert að leita mér að konuefni. En eftir 8-9 mánaða kynni gegnum síma og myndsíma varð úr að ég fór til Kenya til að heimsækja hana. Hún er frá þorpi í mið Kenya, norðan við Nairobi. Á þessum tíma var ekki auðvelt um vik að ferðast vegna Covid-19, en ég fór nú út samt. Í ágúst í fyrra fór ég svo út aftur og við giftum okkur í þeirri ferð,“ segir hann brosandi. Í mars á þessu ári kom Carol svo til Íslands og með henni var lítill drengur sem hún átti fyrir. Hann heitir Jay og er núna fjögurra ára flottur nemandi í leikskólanum Uglukletti í Borgarnesi.

Carol

Carol kemur inn í samtalið og segir að Jay sé þegar farinn að tala fína íslensku, en hún eigi hins vegar enn langt í land með það sjálf. Móðurmál hennar er svahílí, enska er hins vegar töluð jöfnum höndum í Kenya svo Carol er þar á heimavelli. Hún talar svahílí við son sinn og systurdóttur sem er hjá henni núna og blaðamaður hefur á orði að líklega séu ekki mörg börn á landinu sem tali svahílí og íslensku. Aðspurð um hvernig henni líki að vera á Íslandi segir hún að sér líki það vel, en sé orðin dálítið þreytt á myrkrinu sem nú ríkir, það birti seint og dimmi snemma. Í sumar átti hún hins vegar erfitt með að venjast birtunni en það var hægt að leysa með góðum gardínum. Hún segist alltaf geta átt myndsímtöl við fjölskyldu sína úti sem sé mjög gott og Jay líki mjög vel í leikskólanum og eigi góða vini.

*Carol við einn traktoranna í Laxárholti.*

Fjölskyldan

Carol er sú sjötta í röðinni af sjö systkinum, en frænka hennar sem er núna hjá henni er sú eina af fólkinu hennar sem hefur komið í heimsókn til þessa. Nú nálgast jólin og þá verður gott að hafa einhvern úr nærfjölskyldunni hjá sér. „Við erum mjög trúuð í Kenya, segir Carol. Trúin skiptir okkur miklu máli, mun meira en virðist vera á Íslandi. En svo vonast ég til að sjá snjó bráðum, fólk hér er skiljanlega ekki mjög hrifið af því að hann komi, en ég hlakka til að upplifa hann,“ segir hún. Auk þeirra hjóna og Jay býr móðir Steina í húsi í grennd og barnabarn hans og Diddu, Tinna Rut Jónsdóttir býr einnig á jörðinni með unga dóttur sína og sinnir tamningum og hestamennsku.

Steini tekur undir þetta með trúariðkun landsmanna hér og segir að það sé engin von til þess að messur á Íslandi verði nokkurn tíma eitthvað í líkingu við það sem tíðkast í Kenya. „Við Íslendingar erum í raun algerir heiðingjar og sækjum aldrei messur,“ segir hann. En úti eru þær skemmtilegar og fólk fer í kirkju til að skemmta sér. Þjóðfélagið er svo allt öðruvísi.“

*Carol og Steini fagna fjölbreytileikanum.*

Að kynnast landi gegnum heimafólk

Steini segir að enska sé sjálfsögð í Kenya og mikið sé kennt á ensku í skólum. Hann eigi því auðvelt með að eiga samskipti við tengdafólkið. Svo segir hann að það sé tvennt ólíkt að vera ferðamaður eða fá að kynnast landinu gegnum fjölskyldu og vini Carol eins og hann hefur haft tækifæri til. „Það eru forréttindi að koma þarna með þessum hætti,“ segir hann. „Carol er frá þorpi sem er ekki mikið stærra en Borgarnes. Það hefur verið gaman að fá að kynnast lífinu þar og lífsháttum þarna almennt. Þegar krakkar eru orðnir 10-12 ára gæta þeir t.d. kinda-geita og/eða nautahjarða á beit yfir daginn, en svo eru dýrin girt vandlega af á kvöldin svo rándýr nái ekki til þeirra. Húsaskjóls er ekki þörf.“

Ekki langt frá þorpi Carol er stór búgarður þar sem er vökvunarkerfi og stór tún, það var grasið slegið beint í skepnurnar. Þarna eru risagróðurhús og flestallir túlipanar og rósir koma frá Kenya. „Blómarækt er stóriðnaður þarna,“ segir Steini. Hann nefnir ýmislegt fleira sem athyglisvert hefur verið að gera, svo sem að ferðast með heimafólki um Maasai Mara þjóðgarðinn.

Nýtt ævintýri

Laxárholt stendur við samnefnt vatn og þar er ákaflega víðsýnt. Það sama gildir innan dyra, þar svífur alþjóðleikinn yfir vötnum. Innan skamms hefst svo nýtt ævintýri því Carol og Steini eiga von á barni. En Unnsteinn Smári er ekki þröngsýnn og hefur aldrei verið hræddur við að fara ótroðnar slóðir og taka áskorunum. „Maður lifir bara einu sinni,“ segir hann að lokum.

*Hér hafa Carol og Steini fundið hamingjuna saman.*

Úr sarpi Skessuhorns – Hundrað kindur og örlögin

Rætt við Unnstein Smára Jóhannsson bónda í Laxárholti á Mýrum

Rætt við Unnstein Smára Jóhannsson bónda í Laxárholti á Mýrum