medium

large

thumbnail

small

custom-size

Stýrivextir ögn niður

1536x1536

2048x2048

Kortleggja allt ræktunarland í landinu

Smáframleiðendur héldu markað í Hjálmakletti

„Starfsemin breytist í takt við tíðarandann“

Kjördæmaþáttur frá Norðvesturkjördæmi sýndur beint annað kvöld

Frambjóðendur á ferð og flugi

core/paragraph

Rætt við doktor Önnu Heiðu Baldursdóttur frá Múlakoti

Í síðustu viku varði Anna Heiða Baldursdóttir doktorsritgerð sína í sagnfræði við Háskóla Íslands. Þar skoðaði hún tvö heimildasöfn, dánarbúsuppskriftir og safnkost Þjóðminjasafnsins. Anna Heiða lauk doktorsnáminu á einungis fjórum árum þótt meðaltalið í doktorsnámi í sagnfræðinni sé átta ár. Á lokametrunum gerði hún óvænta persónulega uppgötvun.

Venjulegt fólk, öðruvísi og skrýtið

Skrif Önnu Heiðu voru hluti af öndvegisverkefninu Heimsins hnoss: Söfn efnismenningar, menningararfur og merking, sem fékk þriggja ára styrk frá RANNÍS árið 2018. Titill doktorsritgerðarinnar er Hlutir úr fortíð: Eigur fólks og safngripir frá 19. öld og hún var unnin undir leiðsögn Sigurðar Gylfa Magnússonar prófessors. „Ég fékk sem sagt rannsóknastyrk meðan á náminu stóð,“ segir Anna Heiða. „Svo var ég í smá verktakavinnu við Landbúnaðarsafn Íslands meðfram þessu. Ég hef alltaf haft áhuga á sagnfræði, allt frá því í grunnskóla. Í framhaldsskóla tók ég svo alla söguáfanga sem ég gat fengið. Það heillar mig að sagnfræðin snýst um fólk, bæði venjulegt fólk, öðruvísi og skrýtið,“ segir hún.

Akademía innan akademíu

Anna Heiða segir að það hafi verið mjög gaman að takast á við þetta. „Það var hópur fræðimanna sem vann í þessu verkefni og við kölluðum okkur stundum Hnossara. Við byrjuðum árið 2018 og það var rosalega mikill hugur í okkur. Þetta voru um fimmtán manns úr sagnfræði, fornleifafræði, mannfræði og safnafræði. Verkefnið var og er metnaðarfullt; við vorum t.d. með málstofur og fleira. Og ég fór á ráðstefnur til Finnlands og Bandaríkjanna með nokkrum úr hópnum. Við vorum öll með sameiginlega skrifstofu sem var mikils virði félagslega. Hnossarar voru á mismunandi námsstigum og ég var önnur tveggja doktorsnema. En svo voru líka meistaranemar og nýdoktor svo nokkuð sé nefnt. Við kölluðum þetta akademíuna innan akademíunnar,“ segir Anna Heiða.

Forréttindi að kynnast virtum fræðimönnum

Skipulag verkefna hafði í raun verið mótað strax í umsókninni til RANNÍS. „Það voru fimm teymi innan öndvegisverkefnisins og hvert teymi var með nemendur og fræðimenn sem sérhæfðu sig í því sviði sem hvert teymi fjallaði um, í einu teymi var t.d. einn doktorsnemi og einn mastersnemi og svo framvegis,“ segir Anna Heiða. „Verksviðið lá fyrir, en nemendurnir og aðrir fengu frjálsar hendur og mótuðu sínar rannsóknir sjálfir. Þetta tengdist allt efnismenningu, menningararfi og merkingu. Á þessum tíma fengum við að kynnast ýmsu frábæru fræðafólki, svo sem Kristjáni Mímissyni fornleifafræðingi og Þóru Pétursdóttur fornleifafræðingi sem starfar úti í Noregi. Þetta er fagfólk fram í fingurgóma og það eru forréttindi fyrir ungt fólk í fræðaheiminum að fá að kynnast því og vinna með því,“ segir hún.

Erfitt á farsóttartímum

Er ekki frekar sjaldgæft að ljúka doktorsprófi á einungis fjórum árum? „Jú, það má segja það,“ segir Anna Heiða. „Meðaltalið í doktorsnámi í sagnfræðinni er átta ár. En styrkurinn gaf mér færi á að gera þetta; ég þurfti ekki að harka á vinnumarkaði með náminu og það hjálpaði mikið.“ Hún segir þó að árin 2020 og 2021 hafi verið erfið vegna farsóttarinnar. „Hópurinn hittist þá ekki neitt og maður missti aðeins dampinn því það eru jú mannleg samskipti sem halda manni gangandi. Á þessum tíma vann ég mikið heima, ég bý í Múlakotshjáleigu í Lundarreykjadal. Þar er ég í mikilli nánd við foreldra mína. En ég bý þar með dóttur minni Guðrúnu Árnýju níu ára og á mjög gott bakland í foreldrunum, þau eru klettarnir mínir,“ segir Anna Heiða. Hún er fædd og uppalin í Múlakoti, dóttir Jónínu Guðrúnar Heiðarsdóttir og Baldurs Árna Björnssonar, næstyngst fimm systkina.

Samband manna og hluta

Í greinargerð með ritgerð Önnu Heiðu er sagt að nýlunda verksins sé að efnismenningin sé notuð sem greiningartæki. Og hvað er efnismenning? „Jú, í sagnfræði er aðallega unnið með texta, svo sem í opinberum skjölum, bréfum, dagbókarskrifum og fleiru. Það er hins vegar ekki mikið litið til efnismenningarinnar, þ.e. gripa úr fortíðinni. Ég skoðaði þetta sem samband manna og hluta og vann annars vegar með dánarbúsuppskriftir og hins vegar með safnkost Þjóðminjasafnsins. Staðreyndin er sú að hlutir geta sagt okkur heilmikið og gefið okkur fjölbreyttari og dýpri mynd af fortíðinni,“ segir Anna Heiða. Henni tókst að varpa ljósi á eitthvað nýtt og draga ýmsar ályktanir sem ekki höfðu komið fram áður.

Baðstofumenningin

Anna Heiða komst m.a. að því að vinnuhjú sköpuðu sér oft persónulegt rými og sterka sérhæfingu út frá verkfæraeign sinni. „Þannig voru vinnumenn oft með smíðatól með sér og vinnukonur með handavinnu,“ segir hún. „En það var samt skylda húsbændanna að útvega vinnuhjúunum verkfæri svo þau þurftu ekkert að eiga þetta. En af einhverjum ástæðum sönkuðu þau slíku samt að sér og það veitti þeim sérstöðu.“ Henni fannst þetta samband manna og hluta kristallast í baðstofumenningunni. „Þarna er baðstofan á 19. öld og innan hennar eru þessi rúm; ábreiður, bækur og allt sem þar var. Þetta var sameiginlegt rými þar sem allir dvöldu í, hvort sem var í vinnu, afþreyingu eða hvíld. Síðan voru tímar harðs raunveruleika. Það voru tíð sjóslys, veikindi og ungbarnadauði og það vantaði andlega upplyftingu. Og þetta efnislega umhverfi (hlutirnir) og tilfinningar mannanna leiddi til þess að fólk leitaði í bækur og lestur sem varð til þess að það var mikið lesið. Læsi á Íslandi á þessum tíma var mjög almennt og í raun óvenju mikið í samanburði við aðrar þjóðir á 19. öld,“ segir Anna Heiða.

Hægfara þróun á Íslandi

Hún kemst að þeirri niðurstöðu að jafnvel hafi húsbændurnir nýtt sér lesefni til þess að impra á valdaröðinni og siðferðilegum boðskap heimilisins og jafnvel utan þess. „Þessi almenni lestur og eign á bókum hér hægði á þróun í landinu. Landbúnaður var svo íhaldssamt afl í samfélaginu og það var til dæmis vistarskylda við lýði langt fram eftir öldinni. Þannig gátu bændur hægt aðeins á þeirri annars hröðu þróun sem varð í nágrenni við landið.“ Hún segir að hægt sé að sjá þetta í dánarbúsuppskriftunum. Það sé ekkert rosalegur munur á þeim frá upphafi aldarinnar og til loka hennar. „Oft eru þetta í grunninn sömu hlutirnir. Þannig að efnismenningin í dánarbúsuppskriftunum gaf til kynna að hér hafi verið hæg þróun en ekki kúvending á öllu samfélaginu eins og hefðbundin söguskoðun hefur fjallað um tímabilið. Langt fram á 20. öld má benda á að hlutverk kynjanna og landbúnaðarhættir eru eiginlega þeir sömu. Þetta var það helsta sem þessi ritgerð undirstrikaði, það var þessi hægfara þróun,“ segir Anna Heiða.

Guðrún á Fossvöllum

Þegar verkefnið var langt komið langaði Önnu Heiðu að sjá hvort hún gæti fundið tengingu milli dánarbúsuppskriftanna og gripa Þjóðminjasafnsins, þ.e. hvort hún fyndi grip sem væri skráður á báðum stöðum. Hún fór á stúfana og rakst á dánarbúsuppskrift frá byrjun 19. aldar austan af Jökulsárhlíð. Þar voru krossofnar ábreiður skráðar sem einnig voru til í munaskrá Þjóðminjasafns. Þetta var áhugavert og hún kannaði málið frekar. „Það sem ég var að pæla í var hvernig ábreiðurnar hefðu verið notaðar,“ segir hún. „Auðvitað að hluta sem ábreiður og að hluta til að skreyta rúmstæðið. En hvernig breytist svona gripur yfir í safngrip og menningararf 200 árum síðar? Hvað verður um hluti og hvað geta þeir sagt okkur? Ég var jú aðallega að nálgast hversdagslíf manna á 19. öld gegnum eigur þeirra; hvað þær geta sagt okkur um hversdagslífið og hvernig sú efnismenning varðveitist áfram.“

Ábreiðurnar reyndust vera frá sama bæ og voru hugsanlega gerðar af konunni sem kom fram í dánarbúsuppskriftinni, Guðrúnu nokkurri Jónsdóttur. Hún hafði verið fædd árið 1759 og bjó á Fossvöllum við manntalsskráningu árið 1801. Þetta átti eftir að leiða nokkuð óvænt í ljós.

Uppgötvun á lokametrunum

Anna Heiða var langt komin með ritgerðina þegar hún fann þessa tengingu milli dánarbúsuppskriftanna og safnkosts Þjóðminjasafnsins. Það mátti líka sjá að Kristján Eldjárn hafði fjallað um viðkomandi ábreiður í skrifum sínum. En það sem tengdi þarna á milli var eigandi ábreiðanna, alþýðukonan Guðrún Jónsdóttir sem hafði látist árið 1809. „Svo ég ákvað að fletta henni upp í Íslendingabók,“ segir Anna Heiða. „Þá brá mér, því ég sá að hún hafði verið formóðir mín. Ég var hreinlega komin af konunni.“ Hún segir að þetta hafi verið einkar merkileg tilviljun því alls hafði hún rannsakað rúmlega 104 einstaklinga innan verkefnisins og bæði heimildasöfnin tengdust einmitt gegnum þessa konu. „En svona getur þetta verið og manni finnst eiginlega að það geti varla verið tilviljun. Það er stórundarlegt þetta grúsk og hvert það getur leitt mann. Eiginlega varla tilviljun. Svo heitir stelpan mín Guðrún. Þetta var svolítið eins og að loka hringnum.“

Hvergi nærri hætt rannsóknum

Anna Heiða er hvergi nærri hætt rannsóknum sínum þótt doktorsprófinu hafi verið náð. Hún fer nú í aukið starfshlutfall á Landbúnaðarsafninu við meðal annars rannsókn á sögu laxveiða í Borgarfirði. Svo annast hún stundakennslu í sagnfræði við Háskóla Íslands fyrir utan að vera briddsspilari og að hafa nýverið verin valin í kvennalandslið Íslands í bridds þar sem fyrsta verkefnið er Norðurlandamót í byrjun sumars. Hún er með vinnuaðstöðu á Hvanneyri. „Ég held áfram að pæla í gripum og merkingu þeirra fyrir samfélagið,“ segir hún. „Það er gaman að sjá hvað við getum greint með efnismenningunni. Kannski ég skrifi svo bara sögulegar skáldsögur á eftirlaunaárunum,“ segir fræðakonan Anna Heiða að lokum.